"Obol zmarłego" - obyczaj praktykowany w XV-XVII wieku na cmentarzu przykościelnym w Wierzbnej

Obol zmarłych lub obol Charona to moneta stanowiąca formę zapłaty za usługi dla duszy w zaświatach. Według mitologii greckiej Charon przewoził dusze zmarłych swą łodzią przez podziemną rzekę Styks do Hadesu. Obrządek pogrzebowy związany z tą wiarą nakazywał żywym wsunięcie zmarłemu do ust lub do ręki obola, lub innego drobnego pieniążka, aby ten miał czym zapłacić za przeprawę przewoźnikowi. We wczesnym średniowieczu wyposażanie zmarłego w monetę widoczne było na cmentarzach rzędowych u ludów pogańskich, skandynawskich Wikingów i Finów. Zwyczaj ten odżywał również na terenach świeżo schrystianizowanych Polska, Czechy, Morawy, Węgry. W Polsce jako najwcześniejsze obole zmarłych spotykane są denary i dirhemy arabskie z przełomu X/XI wieku odnajdywane w grobach zakładanych na osi północ-południe na cmentarzyskach wikingów w Kałdusie i Bodzi. Na podstawie takich elementów kultury, jak obole wkładane zmarłym do ust czy też pochówki w kamiennej obstawie lub sarkofagu, toczą się w nauce przypuszczenia o przynależności etnicznej zmarłego. Obyczaj ów praktykowany był także na Śląsku i w Małopolsce, gdzie tzw. obol zmarłego umieszczany był w dłoni, w ustach lub w mieszku przy pasie, stąd grobowe znaleziska monet określane jako "przy pasie", "przy biodrach", "na miednicy".

Obyczaj wyposażania zmarłych w drobne monety praktykowany był na Śląsku jeszcze u schyłku XVI wieku, a możne nawet i później. Potwierdzeniem tego jest znalezisko monet z przykościelnego cmentarza w Wierzbnej, gm. Żarów. Podczas badań archeologicznych przeprowadzonych w 1997 roku przez archeologów z Uniwersytetu Wrocławskiego na terenie przykościelnym w Wierzbnej, odnaleziono 5 monet: 1. halerz brakteatowy wybity w Opolu ok. 1420 roku (awers: pół krzyża i pół orła; waga 0,262 g), 2. halerz wybity w Legnicy, datowany na XV wiek (awers: popiersie św. Piotra, rewers orzeł dolnośląski; waga 0,315 g) – patrz tutaj, 3. halerz Ludwika Jagiellończyka wybity w Czechach 1516-1526 (korona, pod nią litera L, po bokach R – P; waga 0,325 g), 4. Denar gdański Zygmunta III Wazy wybity w 1590 roku (waga: 0,339 g), 5. 3 fenigi (pfennig, gröschel) Leopolda I Habsburga z 1670 roku, wybity we Wiedniu (waga: 0,734 g). Monety te odnalezione zostały w wykopie założonym na południowej ścianie prezbiterium romańskiego kościoła. Trzy z nich: halerz legnicki, halerz Ludwika Jagiellończyka i 3 fenigi Leopolda I, odnalezione zostały luźno w warstwie przemieszanej próchnicy. Halerz brakteatowy opolski wydobyty został z jamy grobowej wraz z niewielką srebrną szpilką o kulistej główce, lecz dokładna lokalizacja znaleziska w jamie grobowej jest nieznana. Z kolei denar Zygmunta III, odnaleziony został przy lewej kości udowej zmarłego, co może sugerować, że pierwotnie znajdował się on w mieszku lub sakiewce zawieszonej na pasku.

Wykop przy południowej ścianie prezbiterium kościoła romańskiego w Wierzbnej, w którym odnaleziono monety
(fot. A. Boguszewicz 1997, fot. 9)

Halerz brakteatowy, Opole, ok. 1420 rok

Halerz Ludwika Jagiellończyka, Czechy, 1516-1526

Denar Zygmunta III Wazy, Gdańsk, 1590 rok

3 fenigi Leopolda I Habsburga, Wiedeń, 1670 rok

Odnalezione monety stanowiły zapewne tzw. obol zmarłego. Przemawia za tym również fakt, iż wszystkie są drobnymi monetami zdawkowymi o zawartości srebra od 0,262 do 0,734 g i niewielkiej wartości. Warto nadmienić, że mamy tutaj do czynienia z monetami lokalnymi śląskich miast (Legnica, Opole), monetami będącymi w obiegu na Śląsku, ale wybitymi poza jego granicami (Austria, Czechy, Pomorze) z rzadko spotykanym tutaj denarem gdańskim Zygmunta III Wazy.

Posiadacie niepotrzebne starocie (przedmioty, fotografie, dokumenty lub inne rzeczy) ?? Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.. Skany bądź fotografie, oględziny wszelkich dokumentów i przedmiotów możemy wykonać również bezpłatnie od ręki w Żarowskiej Izbie Historycznej przy ul. Dworcowej 3. Utrwalmy wspólnie w słowie pisanym oraz wzbogacimy historię Naszej Małej Ojczyzny.

Składamy podziękowania dla Marcina Diakowskiego i Mariusza Krasowiaka za pomoc okazaną w przygotowaniu opracowania

Źrodła i ilustracje:
S.Suchodolski, Skarb monet i ozdób z X wieku oraz inne monety znalezione na cmentarzysku w Niemczy, Wiadomości Numizmatyczne, t. XXVIII, 1984
K.Wachowski, Obol zmarłych na Śląsku i w Małopolsce we wczesnym średniowieczu, Przegląd Archeologiczny, t. 39, 1992
W.Dzieduszycki. Kruszce w systemach wartości i wymiany społeczeństwa Polski wczesnośredniowieczne, Poznań 1995
A.Boguszewicz, M.Boguszewicz, Ł.Koniarek, Sprawozdanie z badań archeologicznych średniowiecznego zespołu osadniczego w Wierzbnej, gm. Żarów, woj. wałbrzyskie, 1997 (maszynopis w Regionalnym Ośrodku Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego we Wrocławiu)
S. Suchodolski, Magia czy roztargnienie ? Kilka uwag o tzw. drobnych znaleziskach monet, Archeologia Historica Polona, t. 5, 1997
B.Butent-Stefaniak, Ł.Koniarek, Wierzbna, gm. Żarów, pow. Świdnicki. Monety z przykościelnego cmentarza, Wiadomości Numizmatyczne, R.XL, z.3-4, 1998
Ł.Miechowicz, Zjawisko obola zmarłych na przykładzie źródeł etnograficznych z obszaru Polski, [w]: Środowisko pośmiertne człowieka, Funeralia Lednickie. Spotkanie 7, red. W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński, 2007
https://krasowiak.pl/
https://www.ma-shops.com/
https://wcn.pl/

Opracowanie
Bogdan Mucha