Murarze: rzemiosło branży budowlanej w okolicy Żarowa do 1945 r.

Murarstwo to jedno z rzemiosł branży budowlanej, które zajmuje się wznoszeniem budynków murowanych z kamienia lub cegły. W Polsce zostało zapoczątkowane w X wieku, wraz z wprowadzeniem chrześcijaństwa i budową pierwszych murowanych obiektów sakralnych. Rozwój cywilizacyjny w kolejnych stuleciach, spowodował wzrost zapotrzebowania na prace murarskie, zwłaszcza w dużych ośrodkach miejskich, gdzie w końcu XIV i w XV w. zaczęły powstawać cechy skupiające murarzy, zajmujących się zarówno murowaniem, jak też projektowaniem i organizowaniem prac budowlanych. Pod koniec XVI i w XVII wieku pojawiły się nowe formy organizacji pracy w budownictwie. Rozwinięte zostały mniejsze i większe przedsiębiorstwa budowlane, przy czym w dalszym ciągu trwała działalność murarzy indywidualnych, pracujących na zlecenie w mniejszych miastach oraz na wsiach. Pamiętać należy, że budownictwo murowane wymagało odpowiednich kwalifikacji oraz praktyki. Rzemiosło obejmowało szeroki wachlarz prac, które nie zawsze były przydzielone dla poszczególnych specjalistów. Dlatego też rzemieślnicy tej branży niejednokrotnie łączyli kwalifikacje murarskie, kamieniarskie i ciesielskie, a nawet parali się architekturą i projektowaniem wznoszonych budowli. Sam proces wznoszenia murowanych budynków był wieloetapowy i rozpoczynał się z wytyczeniem planu budowli w terenie i wykonaniem fundamentów. W dalszej kolejności wznoszone były ściany i sklepienia, poprzez łączenie kamieni lub cegieł zaprawą z wypalanego na placach budowy wapna.

Wiedzieć należy, że do XVII-XVIII wieku zabudowa mieszkalna oraz gospodarcza wsi dzisiejszej Gminy Żarów wznoszona była wyłącznie z drewna. Ten sam budulec stosowany był również przy budowie obiektów znacznie większych rozmiarów, którymi były stodoły, stajnie i spichlerze wchodzące w skład zabudowy wiejskich folwarków. W budownictwie drewnianym dominowały wówczas konstrukcje: przysłupowa, sumikowo-łątkowa i zrębowa. Czasami budynki drewniane, zwłaszcza większe obiekty gospodarcze, posadowione były na kamiennej podmurówce, np. wzniesiona w 1716 roku drewniana stodoła folwarku w Zastrużu. W XVIII wieku zaczęły pojawiać się coraz większe trudności z pozyskaniem dotychczasowego podstawowego materiału budowlanego – drewna. Po przejęciu Śląska przez państwo pruskie w 1741 roku, upowszechniła się nowa technologia – tzw. budownictwo ryglowe. Konstrukcja ryglowa (mur pruski) to rodzaj ściany szkieletowej zwanej też szachulcową lub fachówką (niem. fachwerk), wypełnionej murem z cegły, gruzu czasem gliny i trzciny. Proces wypierania drewna w tradycyjnym budownictwie wiejskim przez kamień i cegłę nasilił się po 1870 roku, kiedy na Dolnym Śląsku miał miejsce silny rozwój budownictwa związany z postępem gospodarczym (rozwój przemysłu materiałów budowlanych) i ekonomicznym (napływ kapitału) epoki pouwłaszczeniowej.

Na terenie Gminy Żarów łatwo było o budulec kamienny, gdyż już na początku XIX wieku działał kamieniołom w Gołaszycach, a później także w okolicy Bukowa, Pyszczyna oraz w Wierzbnej. Od pierwszej ćwierci XIX wieku datowany jest także początek wytwarzania cegieł w najbliższej okolicy Żarowa. Cegielnie i fabryki wypalanego budulca, powstały w następujących miejscowościach: Gołaszyce – cegielnia powstała w pierwszej ćwierci XIX wieku. W 1841 roku wyprodukowano w niej 210 000 sztuk cegieł i dachówek; Imbramowice – cegielnia przy dolnym folwarku w Imbramowicach powstała w 2 połowie XIX wieku. Na początku XX wieku została rozbudowana i wyposażona w maszyny parowe; Mikoszowa – cegielnia przy dominium, powstała przed rokiem 1880. Wyposażona była w maszyny parowe; Mrowiny – fabryka cegieł szamotowych Langera między Mrowinami i Żarowem, powstała w 1883 roku. W 1904 roku została wykupiona przez żarowską „Szamotownię”; Wierzbna – cegielnia powstała przed rokiem 1830. Pod koniec XIX wieku, została zmodernizowana, kiedy częściowo zmechanizowano produkcję. Działała do II wojny światowej; Żarów – cegielnia powstała w 1842 roku. Była zakładem stosunkowo dużym, ale początkowo nie zmechanizowanym. Kafle piecowe, cegły, dachówki i inne materiały budowlane produkowano tradycyjnymi metodami. Po zmodyfikowaniu metody przygotowywania surowca oraz opracowaniu nowych maszyn stała się możliwa produkcja wyrobów szamotowych z kaolinu żarowskiego. W 1850 roku po kilkuletnich próbach ruszyła produkcja na skalę przemysłową. Powstał nowy zakład, znany pod nazwą Fabryka Cegieł Szamotowych (Chamottenfabrik C. Kulmiz).

Anton Schubert - mistrz murarski i ciesielski oraz wzniesiony przez niego w 1883 r.
budynek przy ob. ul. A. Krajowej 48

Pierwsze budynki w pełni murowane powstawały jednak już znacznie wcześniej, czego przykładem może być dom mieszkalny rodziny Pretschkar, powstały w 1713 roku w Pożarzysku lub wybudowana z cegły w 1792 roku plebania w Imbramowicach. Na drugą połowę XIX wieku przypada rozwój budownictwa murowanego w Żarowie. Jeszcze w 1865 roku zabudowa tej niewielkiej osady przemysłowej składała się głównie z drewnianych chałup pokrytych strzechą. Budynków murowanych było zaledwie kilka w tym duże wielorodzinne domy, budynek stacji kolejowej, budynek poczty oraz tylko jeden budynek gospodarczy wzniesiony ok.1850 roku (dawna obora/stajnia w zespole mieszkalno-gospodarczym przy dzisiejszej ul. Armii Krajowej 11).

Na ok.1870 rok datowane są pierwsze nowe budynki murowane wzniesione w stylu eklektycznym (eklektyzm – kierunek w architekturze polegający na łączeniu w jednej budowli w sposób swobodny, często niezgodnych ze sobą, elementów wybranych z różnych stylów architektonicznych), m.in. budynek przy ul. Ogrodowej 2 – ob. komisariat Policji, budynek przy ul. Mickiewicza 13, budynek przy ul. Zamkowej 2 – ob. siedziba Urzędu Miasta i Gminy Żarów, budynek przy ul. Zamkowej 1 – dawna willa Treutler.

W następnych latach liczba budynków mieszkalnych wzrastała wskutek nabywania ziemi przez zakłady przemysłowe i inwestorów indywidualnych: 1871 r. – 50 budynków, 1885 r. – 55 budynków, 1905 r. – 147 budynków, 1939 r. – 178 budynków. proces przebudowy zabudowy wiejskiej z drewnianej na murowaną w okolicach Żarowa zakończył się zasadniczo przed I wojną światową lub nawet nieco później, np. większość murowanych budynków mieszkalnych i gospodarczych w Pożarzysku powstała w latach 1890-1930. Ok.1939 roku zabudowa murowana na terenie dzisiejszej Gminy Żarów stanowiła ponad 90% wszystkich obiektów, a w przypadku budynków mieszkalnych stanowiła 98-99% ogółu.

Neogotycka kaplica na cmentarzu komunalnym w Żarowie, wzniesiona
przez mistrzów budowlanych Hugo Waltera i Caspara Schmitza

Wraz z rozwojem budownictwa murowanego na Ziemi Żarowskiej, pojawili się także wykwalifikowani w tej branży rzemieślnicy – murarze (niem. Maurer, Maurermeister). W połowie XIX wieku, ciąg kamienic przy dzisiejszej ul. Armii Krajowej w Żarowie wzniósł mistrz murarski Wilhelm Schöntier. W latach 80. XIX wieku inny mistrz murarski i ciesielski Anton Schubert, wybudował zachowany do dziś budynek Banku Spółdzielczego. Z kolei w 1903 roku na obecnym cmentarzu komunalnym, neogotycką kaplicę wznieśli miejscowi mistrzowie budowlani Hugo Walter i Caspar Schmitz. Wiadomo, że na przełomie lat 20 i 40. XX wieku na obszarze Gminy Żarów, mieszkało i pracowało 119 wykwalifikowanych murarzy: Bożanów (3), Buków (1), Gołaszyce (1), Imbramowice (5), Kalno (4), Kruków (2), Łażany (10), Mielęcin (1), Mikoszowa (5), Mrowiny (5 oraz 1 pomocnik murarza), Pożarzysko (2), Przyłęgów (2), Pyszczyn (3), Siedlimowice (1), Tarnawa (2), Weselina (1), Wierzbna (40), Wostówka (1), Zastruże (2), Żarów (28).

Bożanów (Eckersdorf)

● August Babst – Maurer (Eckersdorf 23) – wzm. 1929 r.
● Richard Köhler – Maurer (Eckersdorf 10) – wzm. 1929 r.
● Karl Schidler – Maurer (Eckersdorf 23) – wzm. 1942 r.

Buków (Bockau)

● Josef Barthel – Maurer (Bockau 8) – wzm. 1938 r.

Gołaszyce (Gohlitsch)

● Wilhelm Quarg – Maurer (Gohlitsch – Dominium) – wzm. 1929 r.

Imbramowice (Ingramsdorf)

● Paul Kindler – Maurer (Ingramsdorf 35b) – wzm. 1929 i 1942 r.
● Bruno Maier – Maurer (Ingramsdorf 46) – wzm. 1942 r.
● Bruno Reich – Maurer (Ingramsdorf 56) – wzm. 1929 i 1942 r.
● Heinrich Treiber – Maurer (Ingramsdorf 34) – wzm. 1929 i 1942 r.
● Rudolf Walter – Maurer (Ingramsdorf 55) – wzm. 1942 r.

Kalno (Kalendorf)

● Bruno Fuhrmann – Maurer (Kalendorf 8) – wzm. 1929 r.
● Alfred Klose – Maurer (Kalendorf17) – wzm. 1942 r.
● Karl Kühn – Maurer (Kalendorf – Wasserwerk ?) - wzm. 1929 r.
● Paul Tilch – Maurer (Kalendorf – Schule) – wzm. 1942 r.

Kruków (Raaben)

● Josef Dierich – Maurer (Raaben 8) – wzm. 1942 r.
● Richard Klein – Maurer (Raaben 29) – wzm. 1942 r.

Łażany (Laasan)

● Josef Hellmann – Maurer (Laasan – Siedlung) – wzm. 1942 r.
● Ernst Karsch – Maurer (Laasan 13) – wzm. 1942 r.
● Hermann Keil – Maurer (Laasan – Siedlung) – wzm. 1942 r.
● Paul Kunze – Maurer (Laasan – Siedlung) – wzm. 1942 r.
● Paul Meisel – Maurer (Laasan 51) – wzm. 1942 r.
● Gustav Melzig – Maurer (Laasan 12) – wzm. 1942 r.
● Gustav Pohl – Maurer (Laasan– Siedlung) – wzm. 1942 r.
● Karl Pohl – Maurer (Laasan 40) – wzm. 1942 r.
● Paul Thiel – Maurer (Laasan 55) – wzm. 1942 r.
● Paul Türke – Maurer (Laasan – Gemaindehaus 1) – wzm. 1942 r.

Mielęcin (Pfaffendorf)

● Paul Eckelt – Maurer (Pfaffendorf 21) – wzm. 1940 r.

Mikoszowa (Niklasdorf)

● Heinrich Bischoff – Maurer (Niklasdorf) – wzm. 1942 r.
● Fritz Leonhardt – Maurer (Niklasdorf) – wzm. 1942 r.
● Martin Mannig – Maurer (Niklasdorf) – wzm. 1942 r.
● Gerhard Schmidt – Maurer Niklasdorf) – wzm. 1942 r.
● Heinrich Zahl – Maurer (Niklasdorf) – wzm. 1942 r.

Mrowiny (Konradswaldau)

● Karl Bartsch – Maurer (Neu Sorgau – Wostówka) – wzm. 1942 r.
● Wilhelm Beer – Maurer (Konradswaldau – Gemaidehaus 1) – wzm. 1942 r.
● Wilhelm John – Maurer (Konradswaldau – Siedlung 3b) – wzm. 1942 r.
● Bruno Kleinwächter – Maurerpolier– podmajster, pomocnik murarza (Konradswaldau – Siedlung) – wzm. 1942 r.
● Artur Polte – Maurer (Konradswaldau – Siedlung 10) – wzm. 1942 r.
● Martin Schubert – Maurer (Freudenthal – Weselina) – wzm. 1942 r.
● Fritz Seidel – Maurer (Konradswaldau – Hauptstraße 40) – wzm. 1942 r.
● Paul Teschner – Maurer (Konradswaldau – Hauptstraße 21) – wzm. 1942 r.

Pożarzysko (Hohenposeritz)

● Alois Miunske – Maurer (Hohenposeritz – Siedlung) – wzm. 1929, 1938 i 1942 r.
● Gustav Schindel – Maurer (Hohenposeritz – Siedlung) – wzm. 1938 i 1942 r.

Przyłęgów (Preilsdorf)

● Robert Hirsch – Maurer (Preilsdorf) – wzm. 1942 r.
● Gustav Vogel – Maurer (Preisldorf) – wzm. 1942 r.

Pyszczyn (Pitschen)

● Herbert Friese – Maurer (Pitschen) – wzm. 1940 r.
● Franz Hübner – Maurer (Pitschen) – wzm. 1940 r.
● Franz Pech – Maurer (Pitschen) – wzm. 1940 r.

Siedlimowice (Schönfeld)

● Arno Engelmann – Maurer (Schönfeld 14 i 29) – wzm. 1929 i 1942 r.

Tarnawa (Tarnau)

● Paul Panthaler – Maurer (Tarnau 5) – wzm. 1942 r.
● Alfred Wirth – Maurer (Tarnau 5) – wzm. 1942 r.

Wierzbna (Würben)

● Erich Barthel – Maurer (Würben – Siedlerweg 2) – wzm. 1942 r.
● Fritz Barthel – Maurer (Würben – Seilergasse 1) – wzm. 1942 r.
● Rudolf Barthel – Maurer (Würben – Seilergasse 2) – wzm. 1929 i 1942 r.
● Heinrich Bittner – Maurer (Würben) – wzm. 1929 r.
● Alois Glätzer – Maurer (Würben) – wzm. 1929 r.
● Alois Hahmann – Maurer (Würben – Schwarzer Weg 3) – wzm. 1929 i 1942 r.
● Albert Hartwig – Maurer (Würben – Saarauer Str. 18) – wzm. 1929 i 1942 r.
● Richard Hein – Maurer (Würben – Penkendorfer Str. 17) – wzm. 1942 r.
● Bernhard Hoffmann – Maurer (Würben – Wiesenweg 5) – wzm. 1942 r.
● Hermann Hoffmann – Maurer (Würben – Teichgasse 7) – wzm. 1929 i 1942 r.
● Rober Jäsche – Maurer (Würben – Kirchplatz 8) – wzm. 1929 i 1942 r.
● Albert John – Maurer (Würben – Saarauer Str. 22) – wzm. 1929 i 1942 r.
● Gustav John – Maurer (Würben – Am Burgsberg 4) – wzm. 1929 i 1942 r.
● August Kadura – Maurer (Würben) – wzm. 1929 r.
● Josef Kadura – Maurer (Würben) – wzm. 1929 r.
● Paul Kaufmann – Maurer (Würben) – wzm. 1929 r.
● Albert Klose – Maurer (Würben – Saarauer Str. 18) – wzm. 1942 r.
● Alfred Klose – Maurer (Würben – Kirchplatz 3) – wzm. 1942 r.
● Paul Köhler – Maurer (Würben – Teichgasse 4) – wzm. 1942 r.
● Martin Lempke – Maurer (Würben – Seilergasse 8) – wzm. 1942 r.
● Wilhelm Lempke – Maurer (Würben) – wzm. 1929 r.
● Josef Petrausch – Maurer (Würben – Teichgasse 1) – wzm. 1942 r.
● Paul Petrausch – Maurer (Würben – Paul-Keller-Weg 7 i Teichgasse 1) – wzm. 1942 r.
● Richard Petrausch – Maurer (Würben) – wzm. 1929 r.
● Paul Pfeiffer – Maurer (Würben – Schwarze Gasse 4) – wzm. 1942 r.
● Theodor Prause – Maurer (Würben – Kirchplatz 4) – wzm. 1942 r.
● Bernhard Reimann – Maurer (Würben – Siedlerweg 5) – wzm. 1929 i 1942 r.
● Josef Reimann – Maurer (Würben) – wzm. 1929 r.
● Walter Rösner – Maurer (Würben – Siedlerweg 4) – wzm. 1942 r.
● Johannes Scholz – Maurer (Würben) – wzm. 1929 r.
● Max Scholz – Maurer (Würben) – wzm. 1929 r.
● Edmund Thamm – Maurer (Würben – Wiesenweg 2) – wzm. 1942 r.
● Josef Thamm – Maurer (Würben) – wzm. 1929 r.
● Paul Thamm – Maurer (Würben – Schwarzer Weg) – wzm. 1929 i 1942 r.
● Richard Thamm – Maurer (Würben – Schwarze Gasse 2) – wzm. 1942 r.
● Willi Titze – Maurer (Würben – Wiesenweg 1) – wzm. 1942 r.
● Paul Völkel – Maurer (Würben – Schweidnitzer Str. 2) – wzm. 1942 r.
● Bernhard Weide – Maurer (Würben – Wiesenweg 3) – wzm. 1942 r.
● Robert Weide – Maurer (Würben) – wzm. 1929 r.
● Hermann Zapke – Maurer (Würben) – wzm. 1929 r.

Zastruże (Saterhausen)

● Karl Grallert – Maurer (Sasterhausen) – wzm. 1940 r.
● Bruno Holsapfel – Maurer (Sasterhausen) – wzm. 1940 r.

Żarów (Saarau)

● Heinrich Alscher – Maurer (Saarau – Luisenstraße 4 i Gartenstr. 8) – wzm. 1929 i 1942 r.
● Alfred Anderseck – Maurer (Saarau – Zobtener Str. 6) – wzm. 1942 r.
● Albert Deutschmann – Maurer (Saarau – Schweidnitzer Straße 9 a i 27) – wzm. 1929 i 1942 r.
● Paul Dietze – Maurermeister (Saarau – Kulmizplatz 1) – wzm. 1929 r.
● Wilhelm Dokter – Maurer (Saarau – Konradswaldauer Straße 1) – wzm. 1929 r.
● Herber Fleischer – Mauer (Saarau – Schweidnitzer Str. 38) – wzm. 1942 r.
● August Giesle – Mauer i Mauerepolier (Saarau – Schweidnitzer Straße 2) – wzm. 1929 i 1942 r.
● Paul Grusche – Maurer (Saarau – Kohlenstr. 16) – wzm. 1942 r.
● August Hanke – Maurer (Saarau – Schweidnitzer Straße 9) – wzm. 1929 r.
● Hermann Hanke – Maurer i Maurerpolier (Saarau – Königszelter Straße 1 i Schweidnitzer Str. 25) – wzm. 1929 i 1942 r.
● Karl Hanke – Maurer (Saarau – Gartenstraße 5 i 8) – wzm. 1929 i 1942 r.
● Franz Holbauer – Maurer (Saarau – Zobtener Str. 9) – wzm. 1942 r.
● Heinrich Koppe – Maurer (Saarau – Schweidnitzer Straße 2 i 6) – wzm. 1929 i 1942 r.
● Paul Lindner – Maurer (Saarau – Zobtener Str. 4) – wzm. 1942 r.
● Richard Maibaum – Maurer (Saarau – Kleine Feldstraße 3 i 1) – wzm. 1929 i 1942 r.
● Gustav Otto – Maurer (Saarau – Schweidnitzer Straße 11) – wzm. 1929 r.
● Georg Puschmann – Maurer (Saarau – Kulmizstr. 4) – wzm. 1942 r.
● Alfred Reich – Maurer (Saarau – Gartenstr. 4) – wzm. 1942 r.
● Hermann Rösler – Maurer (Saarau – Mittelstraße 3 i Zobtener Str. 7) – wzm. 1942 r.
● Artur Sauer – Maurer (Saarau – Große Feldstraße 4) – wzm. 1929 i 1942 r.
● Robert Schönthier – Maurer (Saarau – Schweidnitzer Straße 9) – wzm. 1929 r.
● Paul Schröter – Maurer (Saarau – Kulmizplatz 3) – wzm. 1942 r.
● Bernhard Seifert – Maurer (Saarau – Bahnhofstr. 2) – wzm. 1942 r.
● Hermann Seifert – Maurer (Saarau – Schweidnitzer Str. 59) – wzm. 1942 r.
● Heinrich Ulrich – Maurer (Saarau – Freiburger Str. 18 a) – wzm. 1942 r.
● Paul Walter – Maurer (Saarau – Schweidnitzer Straße 1 a) – wzm. 1929 r.
● Reinhold Weiß – Maurer (Saarau – Schweidnitzer Str. 60) – wzm. 1942 r.
● Alfons Werner – Maurer (Saarau – Luisenstr. 5) – wzm. 1942 r.

Zobacz też:

● Piekarze i rzeźnicy: rzemiosło branży spożywczej w okolicy Żarowa do 1945 r.
● Kołodzieje: rzemiosło branży drzewnej w okolicy Żarowa do 1945 r.
● Kowale, kotlarze, nożownicy i ślusarze: rzemiosło branży metalowej w okolicy Żarowa do 1945 r.

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.

Źródła i i lustracje:
● Adressbuch der Stadt Striegau. Mit den Einwohnerlisten der Gemeinden des früheren Kreises Striegau nebst Zedlitz. Behördenverzeichnis der Kreise Schweidnitz, Neumarkt und Landeshut, Striegau 1933
● Adressbuch / Einwohnerbuch für den Stadt- und Landkreis Schweidnitz mit den Städten Schweidnitz, Freiburg i. Schles., Striegau und allen Gemeinden. 1938 Breslau
● Einwohnerbuch für den Stadt- und Landkreis Schweidnitz : mit allen Gemeinden einschl. der Städte Striegau und Freiburg Schl., Breslau 1942
● E. Młynarczyk, Nie święci garnki lepią. Obraz rzemiosła utrwalony w polskiej frazeologii, Kraków 2013
● Z. Malicki, Spacer po dawnym Żarowie, Żarów 2022
● B. Mucha. Gmina Żarów. Na przestrzeni wieków, cz. 1, Żarów 2022
● Archiwum autora

Opracowanie
Bogdan Mucha