Zabudowania gospodarczo-mieszkalne dawnego folwarku w Siedlimowicach

Folwark w miejscowości Schonefelt (ówczesne Siedlimowice) wzmiankowany jest po raz pierwszy w 1386 roku. Wówczas był własnością należącą do możnego rodu śląskiego von Seidlitz, który gospodarował tutaj do ok. 1517 roku. Kolejnymi właścicielami dominium były następujące rody i osoby: ok.1517-1522 – von Pogorella, 1522-przed 1568 – von Burghauss / von Reibnitz / von Seidlitz / von Bock, przed 1568-ok.1632 – von Schindel, po 1632-ok.1648 – von Tschirnhaus, po 1648-1685 – von Marschalkin, 1685-kon. XVII w. – von Tschirnhaus, kon. XVII w.-1703 – Asindlerin, 1703-1730 – von Bombsdorf, 1730-1765 – von Seherr-Thoss, 1765-1798 – von Gellhorn, 1798-1823 – Joachim Georg Bieder, 1823-1840 – Otton von Lieres, 1840-1867 – Graf von Pückler , 1867-1945 – von Korn. Wiadomo, że w latach wojny trzydziestoletniej, między rokiem 1633 i 1641 zabudowania folwarczne zostały strawione przez wielki pożar. Odbudowa wsi oraz dominium było dziełem Ursuli Heleny von Marschalkin, z domu von Motschelnitz. Zmarła ona w wieku 65 lat i 5 miesięcy w marcu 1685 roku i jako protestantka została pochowana wieczorem 11 marca w krypcie grobowej w Kościele Pokoju w Świdnicy. Na przełomie XVII i XVIII wieku właścicielami Siedlimowic i części Pożarzyska byli małżonkowie Asindlerin. W styczniu 1703 roku wdowa Barbara Elisabeth Asindlerin z domu von Schindel, sprzedała całą majętność Gottliebowi von Bombsdorf (żona Maria Katherina z domu Kottulinski). W kontrakcie sprzedaży skrupulatnie wyliczony, że w jej skład wchodziły siedziba rycerska, folwark, pola, łąki, lasy, stawy, młyn, prawa prowadzenia karczmy, browarnicze, gorzelnicze, łowieckie i rybackie.

Wedle rysunku autorstwa Friedricha Bernharda Wernera w połowie XVIII wieku w Siedlimowicach stał okazały trzykondygnacyjny, czteroskrzydłowy pałac z wewnętrznym dziedzińcem, pokryty dachem dwuspadowym, przebudowany w stylu barokowym prawdopodobnie wcześniej, bo na przełomie XVII i XVIII wieku. Rozległy dziedziniec zewnętrzny i wejście do pałacu znajdowały się po stronie południowej. Bramę wejściową ujmował ozdobny portal, nad którym wznosiła się wieżyczka z barokowym hełmem. Dziedziniec zewnętrzny otaczały zabudowania mieszkalno-gospodarcze folwarku. Od strony północnej do kompleksu przylegał ogród ozdobny otoczony murem z wejściem od strony pałacu. Cały zespół pałacowo-folwarczny otoczony był murem z trzema bramami. Wedle opisów z drugiej i trzeciej dekady XVII wieku w skład zabudowy folwarcznej wchodziły chlew, stajnia, owczarnia, obora, stodoła i komora na uprzęż (pomieszczenie magazynowe). W obrębie folwarku stał browar. Opis ten odpowiada rysunkowi Wernera, na którym widnieje 6 obiektów gospodarczych, każdy założony na planie prostokąta i kryty dachem dwuspadowym. Budynek po prawej stronie pałacowego wejścia, skierowany ku niemu, ścianą szczytową wzniesiony był prawdopodobnie częściowo w konstrukcji fachwerku, inaczej zw. murem pruskim (ściana szkieletowa, inaczej ryglowa). Na dziedzińcu zewnętrznym folwarku znajdowały się trzy studnie wyposażone w drewniane żurawie, którymi czerpano wodę. Ogród przylegający od północy do folwarku, założony został najprawdopodobniej jeszcze w XVII wieku, na co wskazywać może jego usytuowanie nie bezpośrednio przy samym pałacu, ale w pewnej od niego odległości. Samo urządzenie ogrodu odpowiada już nowszym XVIII-wiecznym czasom. Był to ogród ozdobno-użytkowy. Jego ozdobność, czy też reprezentacyjność ograniczała się do regularnego układu dróg wysadzanych drzewami oraz wysokim żywopłotem, a także niskich żywopłotów, którymi wysadzano kwatery. Niewątpliwie najnowocześniejszym elementem ozdobnego ogrodu w dominium siedlimowickim, świadczącym o przystosowaniu się do nowszych wymogów i trendów panujących w XVIII wieku była duża przeszklona szklarnia, przeznaczona do hodowli roślin egzotycznych. Taki obraz pałacu i folwarku w Siedlimowicach, utrwalony przez Friedricha Bernharda Wernera dotrwał do lat 40-tych XIX wieku, kiedy nastąpiła rozbudowa folwarku o powstałe wówczas duże owczarnie (hodowla 1200 sztuk owiec).

 Plan kompleksu pałacowo-folwarcznego w Siedlimowicach na XVIII-wiecznym rysunku F.B. Wernera, Geheimes Staatsarchiv Berlin-Dahlem (sygn. XVII HA Nr 526), str. 105-106 

 Czteroskrzydłowy pałac z wewnętrznym dziedzińcem oraz barokową wieżyczką

Północno-wschodni skraj kompleksu z murem oraz głębokim spadkiem terenu i stawem

Ozdobny ogród z regularnym układem dróg i szklarnią na rośliny egzotyczne

Zabudowania gospodarcze zachodniej części folwarku ogrodzone murem z dwiema bramami wjazdowymi. Widoczne drewniane żurawie studni. Po lewej od zabudowań folwarcznych poza murem charakterystyczna parcela z domostwem w centralnym punkcie skrzyżowania dróg

Południowo-wschodnia część folwarku z trzema budynkami gospodarczymi. Po przeciwnej stronie drogi nad młynówką widoczny młyn wodny

Przekomponowanie wspomnianego wcześniej ozdobnego ogrodu oraz utworzenie zapuszczonego już dzisiaj parku wiąże się z wielką przebudową i modernizacją pałacu, jaka miała miejsce w latach 1873-1875 z inicjatywy Heinrich von Korna. Park założono po wschodniej i północnej stronie pałacu. Dużą rolę w kompozycji tego parku odegrała naturalna rzeźba terenu. Wykorzystano tutaj głęboki spadek terenu znajdujący się po wschodniej stronie pałacu, na dnie którego znajduje się staw widoczny jeszcze na XVIII-wiecznym rysunku F. B. Wernera. Usytuowanie pałacu ponad terenową skarpą wykorzystane zostało przez projektanta celem lepszej, bardziej monumentalnej ekspozycji budynku. Dobudowano więc z tej strony masyw kaplicy i wysokiej wieży z widokowym balkonem, skąd roztaczał się widok na całość parkowego założenia. Modernizacja majątku w Siedlimowicach z lat 70. XIX wieku dotyczyła również przebudowy obiektów gospodarczych. Aktualnie obiekty te – obora, stajnia i 3 stodoły, znajdują się w stanie całkowitej ruiny. Wszystkie murowane z cegły, tynkowane, jednokondygnacyjne o zwartej bryle na planie prostokąta. Stodoły dwu- i trójprzejazdowe. Do dnia dzisiejszego zachowały się dwie oficyny mieszkalne. Pierwsza przyległa do zabudowy gospodarczej, murowana i tynkowana, jednokondygnacyjna z użytkowym poddaszem, podpiwniczona o bryle regularnej na planie prostokąta. Nakryta jest ceramicznym dachem mansardowym. Druga oficyna pałacowa to murowany i tynkowany z tynkowanym detalem (resztki boniowań w tynku) budynek, dwukondygnacyjny o bryle regularnej na planie prostokąta. Obiekt pokrywa dwuspadowy dach o małym kącie nachylenia połaci. Jeszcze na początku XIX wieku, na obszarze wcześniejszego, XVIII-wiecznego ozdobnego ogrodu, znanego z rysunku F. B. Wernera, wybudowano duży spichlerz, modernizowany następnie w latach 1873-75. Obiekt murowany i tynkowany z tynkowanym detalem (pasy gzymsów kordonowych), posiada trzy kondygnacje z trzykondygnacyjnym strychem. Jego zwarta i regularna bryła założona została na planie prostokąta. W ścianach znajduje się regularny układ małych otworów okiennych. Całość budynku pokrywał dach dwuspadowy obecnie zawalony do wnętrza obiektu. Zasięg granic XVIII-wiecznego dominium w Siedlimowicach, wyznaczony na rysunku Friedricha Bernharda Wernera, pokrywa się ze stanem współczesnym w części południowej i zachodniej. Plan obrazuje bowiem drogowy ciąg komunikacyjny, przyległy do folwarcznego muru we wspomnianych częściach, co odpowiada obecnemu stanu rzeczy. Zarówno w XVIII wieku jaki i ponad 250 lat później charakterystyczny układ dróg wydziela parcele z budynkiem mieszkalnym, stojącym w centrum skrzyżowania, które sąsiaduje z południowo-zachodnim narożnikiem terenu folwarcznego. Uwagę na planie F.B. Wernera zwraca ponadto niewielki młyn wodny, uwieczniony w postaci prostokątnego budynku, którego górna część ściany szczytowej wzniesiona została w konstrukcji fachwerkowej. Na przestrzeni wielu wieków od średniowiecza (XIV w. ?, na pewno istniał już w latach 1486-88) po dzień dzisiejszy młyn ten, był wielokrotnie przebudowywany i modernizowany. Jego lokalizacja determinowana zresztą ciekiem wodnym (w czasie wykorzystywania napędu kołem lub turbiną wodną), nie uległa większej zmianie od XVIII wieku po chwilę obecną. Zarówno na planie F. B. Wernera jak i obecnie tzw. mühlwinkel z młynem znajduje się na przeciw bramy usytuowanej przy południowo-wschodnim narożu folwarcznego muru.

Plan sytuacyjny z 1976 r. oraz widok z powietrza z zaznaczonymi elementami zespołu folwarcznego w Siedlimowicach: 1 – pałac, 2 – wieża, 3 – oficyna nr 31a, 4 – spichlerz, 5 – oficyna nr 31c, 6 – stodoła I (ruina), 7 – stodoła II (ruina), 8 – stodoła III (ruina), 9 – stajnia (ruina), 10 – obora (ruina)

Oficyna mieszkalno-gospodarcza nr 31c w zespole folwarcznym. Budynek z 1 poł. XIX w., przebud. w latach 1873-75, ok. 1880. Jednokondygnacyjny, podpiwniczony, murowany z kamienia i cegły, tynkowany z poddaszem użytkowym. Założony na rzucie prostokąta. Dach mansardowy kryty dachówką ceramiczną. Stan zachowania: zachowana historyczna bryła budynku; częściowo zmieniona kompozycja elewacji, zamurowanie części otworów; znaczne ubytki tynku i stolarki, fot. GEZ Żarów 2004 i 2021

Oficyna mieszkalno-gospodarcza nr 31a w zespole folwarcznym. Budynek z 1 poł. XIX w., przebud. w latach 1873-75, ok. 1880. Dwukondygnacyjny, murowany, tynkowany z tynkowanym detalem (portal drzwiowy). Założony na rzucie prostokąta, przykryty dachem dwuspadowy o małym kącie nachylenia połaci. Stan zachowania: zachowana historyczna bryła budynku; zmodernizowana kompozycja elewacji, przemurowanie części otworów, usunięcie większości detalu architektonicznego; wymiana stolarki okiennej bez zachowania pierwotnych podziałów, fot. GEZ Żarów 2004 i 2021

Stodoła I (ruina) w zespole folwarcznym. Budynek z 1 poł. XIX w., przebud. w latach 1873-75. Jednokondygnacyjny i trójprzejazdowy. Murowany z kamienia i cegły. Założony na rzucie prostokąta o regularnej bryle. Pierwotnie kryty stromym dachem dwuspadowym, fot. M. Kujawa, H. Grad (1976), GEZ Żarów 2004, B. Mucha (2021)

Stodoła II (ruina) w zespole folwarcznym. Budynek z 1 poł. XIX w., przebud. w latach 1873-75. Jednokondygnacyjny i dwuprzejazdowy. Murowany z kamienia i cegły. Założony na rzucie prostokąta o regularnej bryle. Pierwotnie kryty stromym dachem dwuspadowym, fot. GEZ Żarów 2004

Stodoła III (ruina) w zespole folwarcznym. Budynek z 1 poł. XIX w., przebud. w latach 1873-75. Jednokondygnacyjny i dwuprzejazdowy. Murowany z kamienia i cegły. Założony na rzucie prostokąta o regularnej bryle. Pierwotnie kryty stromym dachem dwuspadowym, fot. GEZ Żarów 2004

Stajnia (riuna) w zespole folwarcznym. Budynek z 1 poł. XIX w., przebud. w latach 1873-75. Jednokondygnacyjny, murowany, tynkowany z tynkowanym detalem. Założony na rzucie wydłużonego prostokąta o regularnej bryle. Pierwotnie kryty dachem dwuspadowym, fot. GEZ Żarów 2004

Obora (ruina) w zespole folwarcznym. Budynek z 1 poł. XIX w., przebud. w latach 1873-75. Jednokondygnacyjny, murowany z kamienia i cegły. Założony na rzucie prostokąta o regularnej bryle. Pierwotnie kryty dachem dwuspadowym. W elewacji frontowej zachowane owalne otwory okienne, fot. GEZ Żarów 2004, B. Mucha (2021)

Spichlerz w zespole folwarcznym. Budynek z 1 poł. XIX w. przebud. W latach 1873-75. Trójkondygnacyjny, murowany, tynkowany z trójkondygnacyjnym poddaszem magazynowym. Detal tynkowany (pasy gzymsów kordonowych, gzyms wieńczący. Założony na rzucie prostokąta, nakryty dachem dwuspadowym. Regularny układ małych otworów okiennych. Stan zachowania: zachowana historyczna bryła budynku, kompozycja elewacji, pierwotny kształt otworów i detal architektoniczny; poważne uszkodzenie konstrukcji dachu; ubytki tynku i stolarki, fot. GEZ Żarów 2004 i 2021

Zobacz też:

Zabudowania gospodarczo-mieszkalne dawnego folwarku w Mrowinach
Zabudowania gospodarczo-mieszkalne dawnego folwarku w Łażanach
Zabudowania gospodarczo-mieszkalne dawnego folwarku w Krukowie
Zabudowania gospodarczo-mieszkalne dawnego folwarku w Zastrużu
Zabudowania gospodarczo-mieszkalne dawnego folwarku w Mikoszowej
Zabudowania gospodarczo-mieszkalne dawnego folwarku w Przyłęgowie
Zabudowania gospodarczo-mieszkalne dawnego folwarku w Tarnawie

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript..

Źródła i ilustracje:
● M. Kujawa, H. Grad, Katalog parków woj, wałbrzyskiego: Park w Siedlimowicach, 1976
● T. Ciesielski, Monografia historyczna, Żarów 1993
● GEZ Żarów, PDZ Alma, 2004
● T. Ciesielski, Żarów. Historia miasta i gminy, Żarów 2006
● B. Mucha, Tajemnice Ziemi Żarowskiej, Świdnica 2019
● GEZ Żarów, 2021

Opracowanie
Bogdan Mucha