Kdo 1171a Saarau - jeńcy wojenni w żarowskiej fabryce cegieł Didierwerke AG

Władze III Rzeszy Niemieckiej opracowały specjalny program postępowania wobec jeńców wojennych, którego jednym z celów głównych było ich wykorzystanie jako siły roboczej dla gospodarki Niemiec hitlerowskich. Program ten powstał w uzgodnieniu między Naczelnym Dowództwem Sił Zbrojnych ("Oberkommando der Wehrmacht") oraz Generalnym Pełnomocnikiem do Spraw Gospodarki Wojennej ("Generalbevollmächtigte für die Kriegswirtschaft"). Konwencja genewska z dnia 27 lipca 1929 roku w sprawie traktowania jeńców wojennych stanowiła w artykule 2, że "jeńcy wojenni winni być traktowani w sposób humanitarny", oraz że "środki odwetowe względem nich są zabronione". Konwencji tej nie podpisał Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, co stanowiło koronny argument stosowany przez Niemców dla usprawiedliwienia niehumanitarnego traktowania radzieckich jeńców. Ta interpretacja nie znajdowała jednak żadnego uzasadnienia w przepisach prawa konfliktów zbrojnych. Sygnatariusze traktatu nie byli bowiem zwolnieni z obowiązku jego przestrzegania nawet w sytuacji, gdy przeciwnik nie był jego stroną. Ponadto ZSRR i III Rzesza pozostawały sygnatariuszami IV konwencji haskiej z 1907 roku oraz tzw. konwencji czerwonokrzyskiej z 1929 roku, które nakazywały humanitarne traktowanie wziętych do niewoli żołnierzy przeciwnika. W rzeczywistości radzieccy jeńcy wojenni traktowani byli w szczególnie nieludzki i barbarzyński sposób. Nie respektowano wobec nich postanowień konwencji haskiej i genewskiej. Obozy, w których przebywali były faktycznie ośrodkami zagłady. Wyniszczano w nich głodem, zimnem (pozostawiano jeńców nawet w zimie pod gołym niebem), pracą niewolniczą, biciem i znęcaniem się. Wobec jeńców radzieckich nie stosowano podziału na szeregowych i oficerów.

Obozy jenieckie założone na terytorium III Rzeszy i części okupowanej Polski (poza Generalną Gubernią) były oznaczone numerami rzymskimi, które określały okręg wojskowy, oraz dużą literą alfabetu i nazwą danej miejscowości. Rzesza Niemiecka w granicach z 1937 roku była podzielona na trzynaście okręgów wojskowych (Wehrmachtskreis), których dowództwa znajdowały się, m.in. W Królewcu (I), Szczecinie (II), Berlinie (III), Dreźnie (IV), Wrocławiu (VIII). Po przyłączeniu Austrii zorganizowano w 1938 roku dwa okręgi wojskowe w Wiedniu (XVII) i Slazburgu (XVIII), po okupacji zaś ziem polskich – w Gdańsku (XX) i Poznaniu (XXI). W tym ostatnim powstały następujące obozy jenieckie – Stalagi: XX A Thorn (Toruń), 312 Thorn (Toruń), XX B Marienburg (Malbork), XXI A Schildberg (Ostrzeszów), XXI B Schubin (Szubin), XXI B Thure (Turek), XXI C/Z Wollstein (Wolsztyn), XXI C/Z Grätz (Grodzisk Wielkopolski), XXI D Posen (Poznań) oraz Oflagi: XXI A Schokken (Skoki), XXI B Schokken (Skoki), XXI C Schubin / Schokken / Schildberg (Szubin/Skoki/Ostrzeszów), XXI C/Z Grune bei Lissa (Leszno).

Początki wspomnianego wyżej Stalagu XXI C/Z Wollstein, sięgają 1939 roku. Wówczas w Komorowie koło Wolsztyna powstał tzw. Stalag XXI D. Lager, który był filią obozu jenieckiego w Poznaniu i przyjął charakter Dulagu, czyli obozu przejściowego. W początkowym okresie przebywali w nim jeńcy polscy oraz cywilni mieszkańcy powiatu wolsztyńskiego, którzy mieli być przesiedleni lub osadzeni w obozach koncentracyjnych. W 1940 roku w obozie znaleźli się jeńcy francuscy oraz brytyjscy, a w 1941 roku radzieccy. Po rozbudowie obóz podzielony był na 3 strefy: A – pięć baraków mieszkalnych, dwa oddziały szpitalne (gruźliczy i zakaźny), główna brama wjazdowa i wartownia (w 1941 strefa przeznaczona wyłącznie dla jeńców radzieckich), B – szpital, areszt, kuchnia, łaźnia oraz strzelnica, C – dwa oddziały szpitalne, kuchnię, dziewięć baraków mieszkalnych, plac sportowy oraz kino (strefa przeznaczona wyłącznie dla jeńców "zachodnich"). Obóz był ogrodzony podwójnym płotem z drutu kolczastego i dodatkowym pasem zasieków. Na obwodzie ogrodzenia znajdowało się 7 wież wartowniczych. W wyniku rozbudowy, a także ze względu na politykę zatrudniania jeńców, obóz zyskał samodzielność i zmienił nazwę na Stalag XXI C/H, przy czym litera "H" oznaczała "Hauptlager", czyli obóz główny. Podobozem komorowskiego obozu był Stalag XXI C/Z (Z – "Zweiglager") znajdujący się w osadzie Młyniewo koło Grodziska Wielkopolskiego. Wedle zachowanych dokumentów 28 lutego 1941 r.w obozie znajdowało się 3301 jeńców, w tym 3205 francuskich i 96 brytyjskich; 1 lipca 1941 r. – 60 jeńców francuskich; 1 września 1941 r. – 308 jeńców: 23 francuskich i 285 brytyjskich; 1 kwietnia 1942 r. – 1389 jeńców: 27 polskich, 1362 radzieckich; 1 czerwca 1942 r – 1434 jeńców: 31 polskich, 1403 radzieckich; 1 października 1942 r – 2979: 18 polskich, 2961 radzieckich; 1 marca 1943 r – 1462: 26 polskich, 1436 radzieckich; 1 października 1942 r – 1455: 8 polskich i 1447 radzieckich. W 1943 roku do Stalagu XXI C/H trafiło 250 jeńców włoskich. W obozie przebywali również jeńcy amerykańscy i norwescy. W 1944 roku osadzono tutaj wziętych do niewoli żołnierzy I Armii Wojska Polskiego. Obóz został wyzwolony w nocy z 25 na 26 stycznia 1945 roku przez jednostki 1. Gwardyjskiej Armii Pancernej gen. Michaiła Katukowa. W obozie znajdowało się wówczas ok. 500 chorych jeńców, głównie radzieckich. Pozostali wraz z niemiecką załogą obozu, zostali ewakuowani na zachód.

Żołnierze z XI Landesschutzenregiment podczas budowy ogrodzenia z drutu kolczastego, fotografia z 1939 roku (źródło)

Wartownicy z Landesschützen-Bataillon XXIII/XI (723) lub  Landesschützen-Bataillon XIV/XIII (814) pozują do fotografii przy "logo" obozowym Stalagu XXI C/H, fotografia z ok. 1940 roku,
zbiory Muzeum Regionalnego w Wolsztynie

 Stalag XXi C/H Wollstein w początkowym okresie istnienia, fot. ze zbiorów Muzeum Regionalnego w Wolsztynie

Podobnie jak w innych obozach jenieckich, także w przypadku Stalagu XXI C/H Wollstein istniał system zewnętrznych komand pracy, tzw. Arbeitskommando (skrót Arb-Kdo), czyli podobozów, w których przebywali jeńcy jako tania siła robocza dla niemieckiego przemysłu, rolnictwa, czy też leśnictwa. Jednym z nich było Kdo 1171a Saarau / Schweidnitz (ob. Żarów, pow. Świdnica), które funkcjonowało w ówczesnej fabryce Didier-Werke AG Saarau (ob. Polska Ceramika Ogniotrwała "Żarów" Sp. z o.o.). Jak informują bowiem adnotacje zamieszczone na kartach obozowych Stalagu XXI C/H Wollstein, sześciu jeńców radzieckich (aktualny stan wiedzy), pracowało w żarowskiej fabryce cegieł w latach 1943-1944. Według zachowanej dokumentacji przechowywanej w Centralnym Archiwum Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej w Podolsku k. Moskwy, trzech jeńców radzieckich: Aleksiej Iwanowicz Garagodskij (nr obozowy 10915), Fiedor Jakowlewicz Borowik (nr obozowy 11838) oraz Konstanty Piotrowicz Szewczenko (nr obozowy 11925), zostało przeniesionych w dniu 6 stycznia 1943 roku z komanda pracy Nr 1191 Weizenrodau / Schweidnitz (ob. Pszenno, pow. Świdnica), do komanda pracy Nr 1171a Saarau. Pierwszy z nich zmarł 27 grudnia 1943 roku i został pochowany w Żarowie (nieznana lokalizacja mogiły). Pozostałych dwóch zostało wykreślonych z ewidencji Kdo 1171a w dniach 28 stycznia oraz 6 kwietnia 1943 roku. Przeniesiono ich do obozu jenieckiego VIII A Görlitz (M-Stammlager 8 A – Stammlager für kriegsgefangene Mannschaften und Unteroffiziere). Tam zmarli w tym samym roku (5 maja oraz 28 sierpnia). W dniu 12 stycznia 1943 roku do Żarowa trafił jeniec Stepan Akimowicz Babuszkin (nr obozowy 13313). Został tu przeniesiony z komanda w Pastuchowie (1239 Puschkau / Schweidnitz – cukrownia, gdzie przebywał od 11.10.1942 r.). Z ewidencji Kdo 1171a Saarau, został wykreślony w dniu 25 lutego 1943 roku. Podobnie jak poprzednicy, trafił następnie do Stalagu VIII A Görlitz, gdzie zmarł 13 sierpnia 1944 roku. Kolejny jeniec radziecki przebywający w Kdo 1171a to Wasilij Denisowicz Seluszynin (nr obozowy 13290). Do Żarowa został przeniesiony w dniu 30 czerwca 1943 roku z komanda pracy w Imbramowicach (gdzie przebywał od 19 grudnia 1942 r.; Kommando Nr 1161 Ingramsdorf – brak o nim bliższych informacji). Z ewidencji Kdo 1171a Saarau został wykreślony 17 kwietnia 1944 roku. Zmarł z strzegomskim szpitalu (Lazaret Striegau) 10 czerwca tego samego roku. Miejsce jego pochówku pozostaje nieznane. Ostatnim znanym jeńcem, który pracował w żarowskim komandzie Stalagu XXI C/H jest Iwan Wasiliewicz Rybalczenko (nr obozowy 13178). Najpierw od 11 października 1942 roku dwukrotnie (z przerwą) osadzony w komandzie Nr 1239 Puschkau. Z Pastuchowa przeniesiony w dniu 9 grudnia 1943 roku do żarowskiego komanda 1171a, gdzie przebywał do 31 marca 1944 roku. Ponownie w Żarowie od 29 sierpnia do 9 września tego samego roku w bliżej nieznanym dotychczas komandzie Nr 7014 Saarau. Zmarł 20 grudnia 1944 roku w obozie jenieckim Stalag VIII A Görlitz.

Żarowska fabryka cegieł, najpierw jako Chamottenfabrik C.Kulmiz, później Didierwerke AG Saarau

Uzupełniając wiedzę dotyczącą wyżej wymienionych jeńców, warto przybliżyć okoliczności, w jakich znaleźli się w niemieckiej niewoli. Aleksiej Iwanowicz Garagodskij oraz Konstanty Piotrowicz Szewczenko, zostali pojmani podczas walk o Sewastopol (odpowiednio 18 i 27 czerwca 1942 roku). Oblężenie tej radzieckiej twierdzy oraz bazy wojennej Floty Czarnomorskiej trwało od 30 października 1941 roku do 4 lipca 1942 roku. Niemcy i Rumuni do zdobycia Sewastopola skierowali LIV Korpus Armijny (22., 24., 50. i 132. Dywizja Piechoty), XXX Korpus Armijny (72., 28. i 170. Dywizja Piechoty) oraz rumuński Korpus Górski (1. Dywizja Górska i 18. Dywizja Piechoty). Dowodzący generał Erich von Manstein w do ataku na Sewastopol posiadał 203 800 żołnierzy, 450 czołgów, 670 dział kalibru od 75 do 600 mm, 720 moździerzy i 655 armat przeciwlotniczych. W rejon walk zostało sprowadzone także działo „Dora” kalibru 800 mm. Rosjanie posiadali do obrony siedem dywizji strzeleckich: 25., 95., 109., 172., 345., 386., 388. , pięć brygad piechoty: 7., 8. i 79. Samodzielną Brygadę Piechoty Morskiej oraz 138. i 142. Brygadę Strzelecką. Dawało to łącznie 106 625 żołnierzy (70 batalionów strzeleckich), 600 dział i moździerzy oraz 38 czołgów. W bitwie o Sewastopol Niemcy stracili 4337 zabitych, 21 177 rannych oraz 1591 zaginionych, straty rumuńskie wyniosły: 1597 zabitych, 6580 rannych oraz 277 zaginionych. Straty radzieckie obliczane są na 18 000 zabitych, 5000 rannych oraz 95 000 jeńców.

Z kolei jeńcy Stepan Akimowicz Babuszkin, Iwan Wasiliewicz Rybalczenko, Wasilij Denisowicz Seluszynin oraz Fiedor Jakowlewicz Borowik, brali udział w walkach podczas niemieckiej tzw. Operacji "Fall Blau", która trwała pomiędzy 28 czerwca a 24 listopada 1942 roku (wzięci do niewoli między 13 a 17 lipca pod Woroszyłowgradem, Millerowem i Słowiańskiem). Wspomniana Operacja Fall Blau przeprowadzona przez siły Osi (Niemiec, Rumunii, Włoch i Węgier, z udziałem jednostek chorwackich i słowackich przeciwko wojskom radzieckim latem 1942 roku, zakładała dwa jednoczesne uderzenia: jeden z prawej flanki wojsk Osi na pola naftowe Baku, znany jako operacja "Edelweiß" (szarotka), a drugi z lewej flanki w kierunku Stalingradu wzdłuż Wołgi, pod kryptonimem operacja "Fischreiher" (czapla). Siły państw osi liczyły: Niemcy (1 210 861 żołnierzy), Rumunia: (159 426 żołnierzy), Węgry (200 000 żołnierzy), uzbrojonych w 1 934 czołgów i pojazdów pancernych i 1593 - 2035 samolotów. Rosjanie mieli początkowo 1 715 000 żołnierzy na froncie, 1 000 000 w rezerwie oraz 2959 - 3720 czołgów, 1671 samolotów, 16 500 dział. Walki zamknęły się bilansem po stronie państw osi: Niemcy (200 000 zabitych, rannych i zaginionych – bez Stalingradu), 700 utraconych czołgów, Rumunia i Węgry: straty nieznane. Rosjanie stracili 1 200 000 zabitych, rannych i zaginionych oraz 4 862 utraconych czołgów.

Dopełnienie powyższych informacji o jeńcach radzieckich z żarowskiego komanda Stalagu XXI C/H Wollstein, stanowią dwie fotografie wykonane w 1943 roku. Pierwsza przedstawia trzech żołnierzy w mundurach niemieckiego Wehrmachtu, pozujących na tle budynku z drewnianymi drzwiami, na których umieszczona jest biała tabliczka z napisem "Kgf – Arb – Kom 1171a Wachstube". Skrót ten po rozwinięciu oznacza "Kriegsgefangene Arbeits Kommando 1171a", czyli Jenieckie Komando Pracy 1171a, natomiast "Wachstube" to wartownia. Po lewej stronie budynku wartowni, widoczny jest w tle sporych rozmiarów obiekt przemysłowy/produkcyjny ?, obok którego zalega sterta bliżej nieokreślonego materiału lub worków ?. Druga fotografia przedstawia dwóch tych samych żołnierzy – wartowników z Kdo 1171a Saarau, którzy "odpoczywają" w bliżej nie znanym, zalesionym miejscu.

Wartownicy z komanda jenieckiego 1171a Saarau na fotografiach z 1943 roku, archiwum autora

Numery obozowe i personalia jeńców radzieckich z Kdo 1171a Saarau (Żarów)

Nr 10915 – Aleksiej Iwanowicz Garagodskij – w Kdo 1171a Saarau: 6.01. - 27.12.1943 r. (do Żarowa przeniesiony z komanda w Pszennie – 1191 Weizenrodau / Schweidnitz, gdzie przebywał od 11.10.1942 r.); zm. 27.12.1943 r., w Saarau, pochowany w Saarau

Nr 11838 – Fiedor Jakowlewicz Borowik – w Kdo 1171a Saarau: 6.01. - 28.01.1943 r.(do Żarowa przeniesiony z komanda w Pszennie – 1191 Weizenrodau / Schweidnitz, gdzie przebywał od 11.10.1942 r. do 6.01.1943 r.); zm. 5.05.1943 r. w M-Stammlager 8A, pochowany w Görlitz

Nr 11925 – Konstanty Piotrowicz Szewczenko – w Kdo 1171a Saarau: 6.01. - 6.04.1943 r. (do Żarowa przeniesiony z komanda w Pszennie – 1191 Weizenrodau / Schweidnitz, gdzie przebywał od 11.10.1942 r.); zm. 25.08.1943 r. w M-Stammlager 8A, pochowany w Görlitz

Nr 13290 – Wasilij Denisowicz Seluszynin – w Kdo 1171a Saarau Didierwerke: 30.6.1943 – 17.4.1944 r. (do Żarowa przeniesiony z komanda roboczego w Imbramowicach – 1161 Ingramsdorf, gdzie przebywał od 19.12.1942 r.); zm. 10.6.1944 r. w Lazaret Striegau, miejsce pochówku nieznane

Nr 13313 – Stepan Akimowicz Babuszkin – w Kdo 1171a Saarau: 12.01. - 25.02.1943 r. (do Żarowa przeniesiony z komanda w Pastuchowie – 1239 Puschkau / Schweidnitz, gdzie przebywał od 11.10.1942 r.); zm. 13.08.1944 r. w M-Stammlager 8A, miejsce pochówku nieznane

Nr 13178 – Iwan Wasiliewicz Rybalczenko – w Kdo 1171a Saarau: 9.12.1943 - 31.03.1944 r. (do Żarowa przeniesiony z komanda w Pastuchowie – 1239 Puschkau / Schweidnitz, gdzie przebywał z przerwą od 11.10.1942 r.); od 29.08.1944 r. do 9.09.1944 r. w komandzie Nr 7014 Saarau / Schweidnitz; zm. 20.12.1944 r. w M-Stammlager 8A, pochowany w Görlitz

Imię i Nazwisko: Wasilij Denisowicz Seluszynin; Data urodzenia: __.__.1897 r.; Miejsce urodzenia: region czkałowski (Rosyjska FSRR); Stopień wojskowy: szeregowy; jednostka wojskowa: 17/32 oddział saperów; Data i miejsce wzięcia do niewoli: 17.07.1942 r., Millerowo, obwód rostowski (Rosyjska FSRR); Obóz: Stalag XXI C Wollestein; Komando robocze: 1239 Puschkau / Schweidnitz (od 11.10.1942 r.), 1161 Ingramsdorf =//= =//= Flachswerk (od 19.12.1942 r.), Nr 1171a Saarau / Schweidnitz Didierwerke (od 30.6.1943 r. do 17.4.1944 r.); Numer obozowy: 13290; Data śmierci: 10.6.1944 r. Lazaret Striegau; Miejsce pochówku: nieznane

Imię i Nazwisko: Stepan Akimowicz Babuszkin; Data urodzenia: 15.09.1899 r.; Miejsce urodzenia: obwód orłowski (Rosyjska FSRR); Stopień wojskowy: szeregowy; jednostka wojskowa: 218. batalion robotniczy; Data i miejsce wzięcia do niewoli: 13.07.1942 r., Woroszyłowgrad (Ukraińska SRR); Obóz: Stalag XXI C Wollestein; Komando robocze: 1239 Puschkau / Schweidnitz (od 11.10.1942 r.), 1171a Saarau -//- (od 12.01.1943 r. do 25.02.1943 r.), Puschkau / Schweidnitz Zuckf Nr 1239 (od 6.10.1943 r. do 26.10.1943 r.), Nr 8012 Neuwaltersdorf / Habelschwerdt (od 17.01.1944 r. do 18.02.1944 r.), 9507 Kdr Aldersbach / Brauerei (od 28.03.1944 r. do 1.05.1944 r.); Numer obozowy: 13313; Data śmierci: 13.08.1944 r. M-Stammlager 8A; Miejsce pochówku: nieznane

Imię i Nazwisko: Iwan Wasiliewicz Rybalczenko; Data urodzenia: 23.08.1902 r.; Miejsce urodzenia: Nowy Jegorłyk, obwód rostowski (Rosyjska FSRR); Stopień wojskowy: szeregowy; jednostka wojskowa: 230. pułk strzelecki; Data i miejsce wzięcia do niewoli: 13.07.1942 r., Woroszyłowgrad (Ukraińska SRR); Obóz: Stalag XXI C Wollestein; Komando robocze: 1239 Puschkau / Schweidnitz (od 11.10.1942 r. do 4.08.1943 r.), 1239 -//- -//- (od 31.08.1943 r. do 9.12.1943 r.), 1171a Saarau -//- (od 9.12.1943 r. do 31.03.1944 r.), 7014 -//- -//- (od 29.08.1944 r. do 9.09.1944 r.); Numer obozowy: 13178; Data śmierci: 20.12.1944 r. M-Stammlager 8A; Miejsce pochówku: Görlitz

Imię i Nazwisko: Aleksiej Iwanowicz Garagodskij; Data urodzenia: 2.02.1922 r.; Miejsce urodzenia: Antonowiczi, obwód czernihowski (Ukraińska SRR); Stopień wojskowy: szeregowy; jednostka wojskowa: 241. pułk strzelecki; Data i miejsce wzięcia do niewoli: 18.06.1942 r., Sewastopol (Rosyjska FSRR); Obóz: Stalag XXI C Wollestein; Komando robocze: Abr. Kdo. Heeresbauamt Wollstein – Abitzau (od 10.09.1942 r. do 26.09.1942 r.), 1191 Weizenrodau / Schweisnitz (od 11.10.1942 r. do 6.01.1943 r.), Kdo Nr. 1171a Saarau / Schweidnitz (od 6.01.1943 r.); Numer obozowy: 10915; Data śmierci: 27.12.1943 r. Saarau / Schweidnitz; Miejsce pochówku: Saarau (ob. Żarów)

Imię i Nazwisko: Konstanty Piotrowicz Szewczenko; Data urodzenia: 15.09.1901 r.; Miejsce urodzenia: obwód woroneski (Rosyjska FSRR); Stopień wojskowy: młodszy sierżant; jednostka wojskowa: 8 brygada piechoty; Data i miejsce wzięcia do niewoli: 27.06.1942 r., Sewastopol (Rosyjska FSRR); Obóz: Stalag XXI C Wollestein; Komando robocze: Abr. Kdo Rittergut Kölpin (od 5.09.1942 r. do 30.09.1942 r.), 1191 Weizenrodau / Schweidnitz (od 11.10.1942 r. do 6.01.1943 r.), Kdo Nr 1171a Saarau / Schweidnitz (od 6.01.1943 r. do 16.04.1943 r.); Numer obozowy: 11925; Data śmierci: 25.08.1943 r. r. M-Stammlager 8A; Miejsce pochówku: Görlitz

Imię i Nazwisko: Fiedor Jakowlewicz Borowik; Data urodzenia: 5.06.1900 r.; Miejsce urodzenia: Bedrata, obwód połtawski (Ukraińska SRR); Stopień wojskowy: szeregowy; jednostka wojskowa: 348. pułk szkolny; Data i miejsce wzięcia do niewoli: 17.07.1942 r., Słowiańsk (Ukraińska SRR); Obóz: Stalag XXI C Wollestein; Komando robocze: 1191 Weizenrodau / Schweidnitz (od 11.10.1942 r. do 6.01.1943 r.), Kdo Nr 1171a Saarau /Schweidnitz (do 6.01.1943 r. do 28.01.1943 r.); Numer obozowy: 11838; Data śmierci: 5.05.1943 r. M-Stammlager 8 A; Miejsce pochówku: Görlitz

Aktualizując dzisiaj stan wiedzy dotyczącej pobytu jeńców wojennych na Ziemi Żarowskiej w latach II wojny światowej, należy wymienić następujące komanda jenieckie: a) podległe Stalagowi VIII E [308] Neuhammer – Kdo 43 Ingramsdorf, Kdo 88 Ingramsdorf, Kdo 1161 Ingramsdorf, Kdo 1165 Ingramsdorf (wszystkie w ob. Imbramowicach, gm. Żarów), b) podległe Stalagowi VIII A Görlitz – Arb-Kdo ""Eisenbahnbau" Ingramsdorf (ob. Imbramowice, gm. Żarów), Kdo 719 Pitschen (ob. Pyszczyn, gm. Żarów), Kdo 1200 Konradswaldau (ob. Mrowiny, gm. Żarów), Kdo 1196 Saarau (ob. Żarów), Arb-Kdo "Schönfeld" – dla jeńców jugosłowiańskich (ob. Siedlimowice, gm. Żarów), c) podległe Stalagowi XXI C/H Wollstein – Kdo 1171a Saarau (ob. Żarów), Kdo 7014 Saarau (ob. Żarów) oraz bliżej nieznane Arbeitskomando "E" Sasterhausen – Zastruże, gm. Żarów (dla jeńców polskich).

Zobacz też:
1. Obóz jeniecki w Żarowie w latach II wojny światowej
2. Jenieckie komanda pracy na terenie Imbramowic w latach 1941-45, cz.1
3. Jenieckie komanda pracy na terenie Imbramowic w latach 1941-45, cz.2
4. Francuscy jeńcy wojenni w Pożarzysku podczas II wojny światowej
5. Jeńcy jugosłowiańscy w Siedlimowicach podczas II wojny światowej
6. Tajemnica przysiółka "Buschmühle"

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript..

Źródła:
1. Centralne Archiwum Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej, Podolsk k. Moskwy
2. T. Cyprian, J. Sawicki, Materiały norymberskie, Warszawa 1948
3. G. Tessin, Verbände und Truppen der deutschen Wehrmacht und Waffen SS im zweiten Weltkrieg 1939-1945, Frankfurt a/M 1966
4. A. Buchner, Sewastopol, Friedberg, Podzun 1978
5. Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939-1945. Informator encyklopedyczny, Warszawa 1979
6. T. Konecki, Sewastopol 1941-1942, 1944, Warszawa 1987
7. T. Nowakowski, M. Skotnicki, Kijów 1941, Warszawa 1995
8. G. Taube, Festung Sewastopol, Berlin 1995
9. S. Żerko, Ilustrowany leksykon II wojny światowej, Poznań 2004
10. Encyklopedia II wojny światowej nr 27: Próby zdobycia Krymu. Upadek Sewastopola – Walki o Charków, Oxford 2007
11. G. P. Megargee, Front Wschodni 1941. Wojna na wyniszczenie, Warszawa 2009
12. B. Sokołow, ZSRR pod okupacją, Warszawa 2011
13. A. Dobkiewicz, Miasto i gmina Żarów na dawnych pocztówkach, Świdnica 2016
14. B. Mucha, Naziści zabijali w Żarowie, Region Fakty, nr 27/2016 (91), s. 23-24
15. B. Mucha, Tajemnice Ziemi Żarowskiej, Świdnica 2019
16. B. Mucha, Wojenne tajemnice ziemi Ziemi Żarowskiej, Żarów 2020
16. https://sites.google.com/site/stalag21ch/

Opracowanie
Bogdan Mucha