Stolarze: rzemiosło branży drzewnej w okolicy Żarowa do 1945 r.

Stolarstwo to rzemiosło branży drzewnej z tradycjami kształtującymi się od zarania dziejów. Już w starożytności obrabiano lite drewno za pomocą siekier, dłut, pił, bijaków, kątownic i świdrów, nauczono się także stosować okładziny fornirowe. Jak wskazują badania antycznych zabytków, około 5000 lat temu, w starożytnym Egipcie były powszechne stoły, krzesła, a także inne meble, które były wykonane z drewna. Stolarze byli wówczas wysoce wykwalifikowanymi rzemieślnikami, którzy dzięki swojej pracy mogli żyć na wysokim poziomie. Jako całkiem odrębne rzemiosło, stolarstwo wyewoluowało dopiero w średniowieczu z ciesielstwa, które było najstarszym zawodem związanym z wytwarzaniem drewnianych przedmiotów codziennego użytku. Zadaniem cieśli pozostało stawianie dużych konstrukcji z drewna, czyli przede wszystkim konstrukcji wieńcowych i więźb dachowych budynków (również statków - szkutnictwo). Specjalnością stolarzy stało się z kolei wykonywanie rozmaitych mebli (stolarstwo meblowe) i drewnianych elementów funkcjonalnych, takich jak drzwi, ramy okienne, schody i stałe zabudowy (stolarstwo budowlane). Oba rzemiosła walczyły o swoją niezależność do tego stopnia, że średniowieczne ustawy cechowe zabraniały stolarzom łączenia drewna za pomocą gwoździ, a cieślom – klejenia. Oprócz cieśli i stolarzy istniały także inne zawody związane ściśle z pracą w drewnie, np. bednarz, kołodziej, tokarz czy snycerz.

W Polsce pierwszy cech stolarski powstał w 1489 r. w Krakowie. Rozwój meblarstwa wiązał się z rozwojem miast, a tym samym z rozwojem mieszczaństwa. W XVI w. silnym ośrodkiem stolarstwa był Śląsk z Wrocławiem i Nysą. W XVII w. rozwinęła się natomiast produkcja w Gdańsku, Toruniu i Elblągu. Od 1790 r. odrębnym ośrodkiem stolarskim stała się Warszawa, gdzie w XVIII w. powstały wielkie manufaktury wytwarzające meble, zatrudniające zagranicznych mistrzów i kształcące nowych rzemieślników.

Zawód stolarza już w dawnych wiekach wymagał dużej wiedzy na temat różnorodnych gatunków drewna, oceny ich jakości, właściwości i przeznaczenia oraz rodzajów połączeń: stałych (na klej) lub rozłącznych (kołkowych, wpustowych) itp. Stolarz powinien posiadać wyobraźnię przestrzenną, zdolności manualne i uzdolnienia artystyczne. Musiał także umieć dopasować różne rodzaje drewna, oraz trwale połączyć ze sobą różne jego elementy. Dlatego też aby zostać stolarzem, należało się uczyć od 3 do 5 lat, następnie zdać egzamin czeladniczy i odbyć praktyki w kilku miejscach.

Warsztat stolarski. Ilustracja z ok. 1880 r.

Dawne warsztaty stolarskie zajmowały najczęściej niewielkie pomieszczenia budynków gospodarczych bądź piwnice, suteryny lub poddasza domów mieszkalnych. Najważniejszym urządzeniem w warsztacie była strugnica, czyli stół stolarski do obróbki drewna (wykonany z parzonego drewna bukowego), bez którego żadna praca nie byłaby możliwa. Drugie w kolejności są narzędzia i przyrządy ręczne, dzięki którym stolarstwo zostało wyodrębnione jako samodzielny zawód. Z podstawowego asortymentu wymienić należy tutaj: piły (składające się z zasadniczej części – uzębionej stalowej taśmy zwanej brzeszczotem oraz z oprawy; np. płatnica, otwornica, zasuwnica, przyrznica i in.), strugi (potocznie nazywane z niemieckiego heblami, czyli szerokie dłuta osadzone w podłużnych klockach służące do nadawania surowym elementom właściwych kształtów, wymiarów i gładkości powierzchni; dziś stosowane prawie wyłącznie w meblarstwie artystycznym i przy renowacji mebli zabytkowych), dłuta i żłobaki (nazywane sztamajzami, do wykonywania otworów i różnego rodzaju wgłębień, m.in. tzw. rzeźbień), pilniki, tarniki, zdzieraki (stosowane najczęściej przy wykonywaniu rzeźb) świdry i korby ręczne (czyli dawne wiertarki), młotki i pobijaki (służące do pobijania części drewnianych mebli i przy rzeźbieniu), nóż stolarski (nazywany sznycerem), znaczniki i miarki, ściski stolarskie (zwane cwyngami), kociołek do podgrzewania kleju kostnego i klocek do jego nakładania, a także ciężkie żelazko lub specjalistyczna prasa (niezbędne do fornirowania, czyli oklejania taniego drewna cienkimi arkuszami z droższych gatunków). Jak informują źródła pisane, stolarz Klemens z Kalisza, żyjący w XVI w. posiadał łącznie 154 narzędzia, w tych samych hebli 19 rodzajów, 7 pił, 9 pilników i 2 cyrkle. Inny stolarz, żyjący w Poznaniu w XVIII w. Jan Kietnar posiadał 7 warsztatów, 3 pachołki, 12 pił, 69 różnych hebli, raszple, obcęgi i inne narzędzia.

Zachowany przykład dawnej pracy warsztatu stolarskiego. Drzwi wejściowe do kamienicy przy ul. Armii Krajowej 44 w Żarowie, fot. B. Mucha

Stolarze (niem. Tischler lub Tischlermeister) obecni byli we wsiach dzisiejszej gminy Żarów już w XVIII wieku. Jak poświadczają dokumenty z lat 1765-1787, w Bukowie (wówczas Bockau) mieszkało 17 rzemieślników następujących profesji: 3 płócienników, 2 kuśnierzy, 2 szewców, stolarz, garncarz, koszykarz, kowal, piekarz, rzeźnik, browarnik i gorzelnik. Stolarze pracowali z pewnością także w Wierzbnej (wówczas Würben) na rzecz tamtejszego przeoratu braci zakonnych cystersów. Rozwój rzemiosła i wzrost liczby rzemieślników branży stolarskiej przyniósł jednak wiek XIX i rozwój budownictwa a także uprzemysłowienie w Ida- und Marienhütte. Wedle późniejszych ksiąg adresowych, na przełomie lat 20. i 40. XX w., na Ziemi Żarowskiej osiedlonych było 79 osób mających w ręku fach stolarski (w tym 1 – Fabriktischler – stolarz fabryczny, 1 – Bautischler – stolarz budowlany, 3 – Modelltischler – modelarz): Buków – 2, Gołaszyce – 1, Imbramowice – 7, Kalno – 4, Kruków – 2, Łażany – 7, Mielęcin – 1, Mrowiny – 5, Pożarzysko – 1, Przyłęgów – 1, Siedlimowice – 2, Tarnawa – 2, Wierzbna – 12, Żarów – 32.

Stolarze (Tischler, Tischlermeister, Fabriktischler, Bautischler, Modelltischler):

Bockau (Buków) – 2

● Paul Kladny (Bockau 89) – Tischlermeister – wzm. 1938 r.
● Alfons Maier (Bockau 38) - Hausbesitzer und Tischler – wzm. 1938 r.

Gohlitsch (Gołaszyce) – 1

● Hermann Hainke (Gohlitsch 13) – Tischlermeister – wzm. 1929 i 1942 r.

Ingramsdorf (Imbramowice) – 7

● Georg Herda (Ingramsdorf 31) – Tischler – wzm. 1929 r.
● Konrad Hofbauer (Ingramsdorf 19) – Tischler – wzm. 1942 r.
● Oswald Kupke (Ingramsdorf 50) – Tischler – wzm. 1929 r.
● Paul Manschke (Ingramsdorf 7) – Tischler – wzm. 1942 r.
● Karl Stollecky (Ingramsdorf 49) – Tischlermeister – wzm. 1929 i 1942 r.
● Karl Treiber (Ingramsdorf 60) – Tischlermeister – wzm. 1929 i 1942 r.
● Paul Zobel (Ingramsdorf 27 a) – Tischler – wzm. 1929 r.

Kalendorf (Kalno) – 4

● Heinrich Barthel (Kalendorf 28) – Tischlermeister – wzm. 1929 r.
● Hermann Friedrich (Kalendorf 25) – Tischlermeister – wzm. 1929 i 1942 r.
● Robert Friedrich (Kalendorf 25) – Tischlermeister – wzm. 1929 r.
● Gustav Krohe (Wasserwerk) – Tischler – wzm. 1942 r.

Raaben (Kruków) – 2

● Richard Stiller (Raaben 14) – Tischler – wzm. 1942 r.
● Richard Stenzel (Raaben 23) – Tischler – wzm. 1942 r.

Laasan (Łażany) – 7

● Robert Fischer (Laasan, Siedlung) – Tischler – wzm. 1942 r.
● Ferdinand Fuchs (Laasan, Dominium) – Tischler – wzm. 1942 r.
● Alfred Hoffmann (Laasan, Siedlung) – Tischler – wzm. 1942 r.
● Gustav Klose (Laasan, Dominium) – Tischlermeister – wzm. 1942 r.
● August Meisel (Laasan 52) – Tischler – wzm. 1942 r.
● Richard Rathamann (Laasan, Siedlung) – Tischlermeister – wzm. 1942 r.
● Alfred Zimmer (Laasan, Gemaindehaus 12) – Tischler – wzm. 1942 r.

Pfaffendorf (Mielęcin) – 1

● Richard Kupsch (Pfaffendorf 19) – Tischler u. Fleischbeschauer – wzm. 1940 r.

Konradswaldau (Mrowiny) – 5

● Gustav Franz (Konradswaldau, Hauptstraße 29) – Tischlermeister – wzm. 1942 r.
● Gerhard Heinrich (Konradswaldau, Schweidnitzer Straße 41 a) – Tischler – wzm. 1942 r.
● Gustav Kuhnert (Konradswaldau, Hauptstraße 18) – Tischler – wzm. 1942 r.
● Paul Schönthier (Konradswaldau, Hauptstraße 28a) – Tischler – wzm. 1942 r.
● Paul Uber (Konradswaldau, Hauptstraße 35) – Tischler – wzm. 1942 r.

Hohenposeritz (Pożarzysko) – 1 (Fabriktischler)

● Hermann Wittch (Hohenposeritz 23) – Fabriktischler – wzm. 1942 r.

Preilsdorf (Przyłęgów) – 1

● Heinrich Renner (Preilsdorf, Dominium) – Tischlermeister – wzm. 1942 r.

Schönfeld (Siedlimowice) – 2

● Gustav Richter (Schönfeld 25) – Tischlermeister – wzm. 1929 r.
● Wilhelm Richter (Schönfeld 25) – Tischlermeister – wzm. 1929 i 1942 r.

Tarnau (Tarnawa) – 2

● Hernert Lindner (Tarnau 5) – Tischler – wzm. 1942 r.
● Herbert Wirtch (Tarnau 5) – Tischler – wzm. 1942 r.

Würben (Wierzbna) – 12 (w tym 1 – Bautischler)

● Paul Bischof (Würben, Seilergasse 7) – Tischler – wzm. 1942 r.
● Paul Körner (Würben, Siedlerweg 5) – Tischler – wzm. 1929 i 1942 r.
● Alfred Kriener (Würben, Paul-Keller-Weg 3) – Tischler – wzm. 1942 r.
● Landeck Martin (Würben, Siedlerweg 5) – Bautischler, Tischler – wzm. 1929 i 1942 r.
● Alois Meisel (Würben, Kirchplatz 4) – Tischler – wzm. 1929 r.
● Kurt Melzig (Würben, Saarauer Str. 11) – Tischler – wzm. 1942 r.
● Richard Melzig (Würben, Saarauer Str. 11) – Tischlermeister u. Bürgermeister – wzm. 1929 i 1942 r.
● Theodor Michelsky (Würben, Saarauer Str. 11) – Tischlermeister – wzm. 1929 i 1942 r.
● Alfred Petrausch (Würben, Paul-Keller-Weg 7) – Tischler – wzm. 1942 r.
● Bernhard Reimann (Würben, Schweidnitzer Str. 19) – Tischler – wzm. 1929 r.
● Max Thamm (Würben, Schwarze Gasse 3) – Tischler – wzm. 1942 r.
● Alferd Weide (Würben, Penkendorfer Str. 12) – Tischler – wzm. 1929 r.

Saarau (Żarów) – 32 (w tym 3 – Modelltischler)

● Kurt Bastin (Saarau, Strigauer Str. 17) – Tischler – wzm. 1942 r.
● Max Bernsdorf (Saarau, Gartenstr. 9) – Tischlermeister – wzm. 1942 r.
● Bruno Jakob (Saarau, Büttnerstr. 2) – Tischler – wzm. 1942 r.
● Hermann Klose (Saarau, Franz-Becker-Str. 2) – Tischler – wzm. 1942 r.
● Oskar Kolibius (Saarau, Büttnerstraße 1, Gartenstr. 6) – Tischler – wzm. 1929 i 1942 r.
● Oswald Kupke (Saarau, Bahnhofstr. 8) – Tischler – wzm. 1942 r.
● Walter Maiwald (Saarau, Gartenstr. 6) – Tischler – wzm. 1942 r.
● Martin Pätzold (Saarau, Schweidnitzer Str. 60) – Tischler – wzm. 1942 r.
● Paul Pelkner (Saarau, Schweidnitzer Str. 11) – Tischler – wzm. 1942 r.
● Hermann Pfennig (Saarau, Schwiednitzer Str. 4) – Tischler – wzm. 1942 r.
● Paul Porrmann (Saarau, Zobtener Str. 1) – Tischler – wzm. 1942 r.
● Martin Ratajscak (Saarau, Bismarckstraße 6) – Tischler – wzm. 1929 r.
● Paul Reeber (Saarau, Straße der SA 10) -Tischler – wzm. 1942 r.
● Heinrich Richter (Saarau, Gartenstraße 9, Schweidnitzer Str. 50) – Tischlermeister – wzm. 1929 i 1942 r.
● Paul Richter (Saarau, Konradswaldauer Straße 7, Franz-Becker-Str. 17) – Tischler – wzm. 1929 i 1942 r.
● Wilhelm Richter (Saarau, Gartenstraße 9) – Tischlermeister – wzm. 1929 r.
● Richard Schappel (Saarau, Bismarckstr. 4) – Tischlermeister – wzm. 1942 r.
● Richard Schubert (Saarau, Straße der SA 9) – Tischler – wzm. 1942 r.
● Reinhold Seffner (Saarau, Schweidnitzer Straße 13) – Tischler – wzm. 1929 r.
● Karl Seifert (Saarau, Schulstraße 4) – Modelltischler – wzm. 1929 r.
● Richard Skeide (Saarau, Freiburger Straße 1 i 3) – Tischlermeister – wzm. 1929 i 1942 r.
● Paul Stelzner (Saarau, Große Feldstr. 4 i 4a) – Modelltischler – wzm. 1929 i 1942 r.
● Heinrich Thiel (Saarau, Schulstraße 3) – Tischlermeister, Modelltischler – wzm. 1929 i 1942 r.
● Hermann Ulrich (Saarau, Große Feldstr. 2) – Tischler – wzm. 1942 r.
● Alfred Walter (Saarau, Schweidnitzer Str. 60) – Tischler – wzm. 1942 r.
● Georg Weigelt (Saarau, Gartenstr. 3) – Tischler – 1942 r.
● Paul Winkler (Saarau, Schweidnitzer Straße 13, Gartenstr. 2) – Tischler – wzm. 1929 i 1942 r.
● Hermann Wölfel (Saarau, Kleine Feldstraße 14) – Tischler – wzm. 1929 i 1942 r.
● Paul Zeipert (Saarau, Straße der SA 13) – Tischler – wzm. 1942 r.
● Gustav Zempeisel (Saarau, Schweidnitzer Straße 1) – Tischler – wzm. 1929 r.
● Gustav I Zempeisel (Saarau, Schweidnitzer Straße 5) – Tischler – wzm. 1942 r.
● Gustav II Zempeisel (Saarau, Schweidnitzer Straße 5) – Tischler – wzm. 1942 r.

Zobacz też:

● Piekarze i rzeźnicy: rzemiosło branży spożywczej w okolicy Żarowa do 1945 r.
● Kołodzieje: rzemiosło branży drzewnej w okolicy Żarowa do 1945 r.
● Kowale, kotlarze, nożownicy i ślusarze: rzemiosło branży metalowej w okolicy Żarowa do 1945 r.
● Murarze: rzemiosło branży budowlanej w okolicy Żarowa do 1945 r.

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript..

Źródła i ilustracje:
● Adressbuch der Stadt Striegau. Mit den Einwohnerlisten der Gemeinden des früheren Kreises Striegau nebst Zedlitz. Behördenverzeichnis der Kreise Schweidnitz, Neumarkt und Landeshut, Striegau 1933
● Adressbuch / Einwohnerbuch für den Stadt- und Landkreis Schweidnitz mit den Städten Schweidnitz, Freiburg i. Schles., Striegau und allen Gemeinden. 1938 Breslau
● Einwohnerbuch für den Stadt- und Landkreis Schweidnitz : mit allen Gemeinden einschl. der Städte Striegau und Freiburg Schl., Breslau 1942
● T. Ciesielski, Żarów. Historia miasta i gminy, Żarów 2006
● https://www.biznesfinder.pl/
● https://blog.dluta.pl/
● http://wiano.eu/
● http://starychmebliczar.pl/
● https://www.stolarstwomatysek.pl/
● http://www.domidrewno.pl/

Opracowanie
Bogdan Mucha