Mieszkańcy gminy Żarów odznaczeni "Krzyżem Walecznych"

11 sierpnia 1920 r. Rada Obrony Państwa ustanowiła Krzyż Walecznych. Odznaczenie to było nadawane początkowo żołnierzom, podoficerom i oficerom Wojska Polskiego za szczególne bohaterstwo w boju z bolszewikami. Krzyż wykonany z brązu, miał mieć formę bardzo prostą. Po środku umieszczono pięcioramienną tarczę z orłem. Na ramionach krzyża znajdował się napis „Na polu chwały”. Na rewersie wprowadzono inskrypcję: „Walecznym” i wizerunek obosiecznego miecza skierowanego ku górze w otoczeniu wieńca laurowego. Krzyż zawieszony był na wstążce amarantowej z białymi paskami po bokach. Tak wyglądały pierwsze krzyże, które zostały zamówione w pracowni Albina Różyckiego. Tych odznaczeń wykonano ok. 600. Następne odznaczenia, wykonywane w pracowni Jana Knedlera, były trochę inne. Na awersie na dolnym ramieniu pojawiła się data 1920. Odznaczenia numerowano. Krzyż początkowo pomyślany został jako odznaczenie mające uhonorować zasłużonych w wojnie polsko-bolszewickiej. Z czasem zaczęto odznaczać osoby, które wykazały się męstwem i odwagą w bojach przed 1918 r. Nadawano je legionistom, powstańcom wielkopolskim i śląskim, działaczom Polskiej Organizacji Wojskowej, a nawet ostatnim weteranom powstania styczniowego. Prawo nadawania Krzyża Walecznych przysługiwało Naczelnemu Wodzowi, który mógł je scedować na podległych dowódców wojskowych, ale nie niższych rangą niż dowódca pułku. Nadawanie Krzyży Walecznych zakończono w dniu 29 maja 1923 r. (z jednym wyjątkiem z okazji 70. rocznicy powstania styczniowego, dla jego żyjących jeszcze a nieodznaczonych weteranów) i w tym okresie nadano ok. 60 000 Krzyży Walecznych. Wśród odznaczonych było m.in. ok. 100 weteranów powstania styczniowego, 300 weteranów powstań śląskich, 400 uczestników powstania wielkopolskiego, 1230 cudzoziemców, miasto Płock oraz mogiła ochotników z Ameryki. Najmłodszym odznaczonym był 11-letni uczeń II klasy gimnazjum w Płocku Tadeusz Jeziorowski.

W okresie międzywojennym odznaczeni Krzyżem Walecznych mieli dużo przywilejów, m.in. prawo do szybszego awansu wojskowego, prawo wyborcze do Senatu, pierwszeństwo przy obsadzaniu stanowisk urzędniczych w służbie państwowej. W okresie II wojny światowej Krzyż Walecznych nadawał Naczelny Wódz żołnierzom Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie (w latach 1940–1945 w Polskich Siłach Zbrojnych nadano łącznie około 25 000 Krzyży Walecznych). Odznaczeniem tym uhonorował także w 1943 r. gen. Zygmunt Berling kilkudziesięciu żołnierzy 1. Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki za czyny w bitwie pod Lenino. 22 grudnia 1944 r. dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego uznał Krzyż Walecznych za odznaczenie wojenne w Polsce Ludowej. Wówczas odznaczenie było nadawane przez Radę Państwa. Według danych Biura Odznaczeń Państwowych Kancelarii Rady Państwa oraz Biura Odznaczeń Kancelarii Prezydenta RP nadano w kolejnych latach, następującą ilość Krzyży Walecznych: 1943-1950 r. – 29879 , 1951-1960 r. – 1631, 1961-1970 r. – 4354, 1971-1980 r. – 2863, 1981-1987 r. – 52, 1988-2004 r. – 55. Obecnie procedurę odznaczania Krzyżem Walecznych reguluje ustawa z 16 października 1992 r. o orderach i odznaczeniach. Krzyż Walecznych wolno nadać tylko w czasie wojny i nie później niż pięć lat po jej zakończeniu. Może być nadany także formacji wojskowej i miejscowości.

Krzyż Walecznych ustanowiony dekretem PKWN w 1944 r.

Odznaką Krzyża Walecznych z lat 1943-1989 jest krzyż typu kawalerskiego, równoramienny, patynowany na brązowo, o wymiarach 44x44 mm. Ramiona krzyża są obramowane. Na awersie pośrodku ramion krzyża znajduje się pięcioboczna tarcza z wytłoczonym na niej orłem, na górnym pionowym i na poziomych ramionach jest napis NA – POLU – CHWAŁY, a na dolnym pionowym ramieniu data 1944. Zdarzają się Krzyże Walecznych z datą 1943 i orzeł na tarczy posiada koronę – są to krzyże wykonane w ZSRR i nadane żołnierzom za bitwę pod Lenino. Na rewersie krzyża wytłoczony jest wieniec z liści wawrzynowych, na ramionach poziomych jest napis WALE – CZNYM, na pionowych miecz obusieczny skierowany głownią ku górze. Wstążka odznaczenia była pąsowa o szerokości 40 mm z białymi paskami szerokości 8 mm po bokach. Odznaczenia te od końca 1945 roku wykonywały rodzime firmy, głównie J.Knedlera w Warszawie i P.Grabskiego w Łodzi. Nie stosowano okuć ponownego nadania na wstążkę i baretki. Ponownie odznaczany otrzymywał kolejny egzemplarz Krzyża i nosił dodatkową baretkę. Od 1992 r. przywrócono wygląd odznaki z roku 1920 (z ukoronowanym orłem wzoru 1919). Pozostawiono większe wymiary Krzyża (44x44 mm) oraz pąsową barwę wstążki o szerokości 40 mm z białymi paskami szerokości 8 mm po bokach. Przywrócono również okucia ponownego nadania na wstążce i baretce.

Krzyż Walecznych Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie

Odznaką Krzyża Walecznych przyznawanego żołnierzom Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie (1939-1945) jest krzyż typu kawalerskiego wykonany z brązu o wymiarach 44,0 x44,0 mm. Na ramionach awersu krzyża rozłożony jest napis NA – POLU – CHWAŁY – 1920; na środku krzyża umieszczona jest tarcza pięciokątna z wizerunkiem orła państwowego. Na rewersie krzyża w środku na tarczy jest wieniec z liści wawrzynowych, przez który przechodzi miecz obusieczny skierowany pionowo głownią do góry. Na ramionach napis WALE – CZNYM. Na górnym ramieniu wybijany był kolejny numer. Wstążka koloru amarantowego o szerokości 37 mm z dwoma białymi paskami o szerokości 7 mm po bokach, umieszczone w odległości 1 mm od brzegu. Dekretem Prezydenta RP z dnia 20 września 1941 r. zmieniono barwy wstążki: zamiast amarantowej z białymi paskami wprowadzono wstążkę białą z amarantowymi paskami. Tego zabiegu dokonano w celu odznaczania żołnierzy odznaczonych wielokrotnie KW w latach przed II wojną światową aby nie byli limitowani możliwością wyłącznie czterokrotnego odznaczenia. Wprowadzono baretki (również dla Krzyży nadanych za wojnę 1919–21). Kolejne nadania odznaczenia markowano na baretce pionowymi metalowymi okuciami.

W latach 1945-1973 Krzyżem Walecznych uhonorowanych zostało 9 mieszkańców gminy Żarów, w tym 8 byłych żołnierzy 1. i 2. Armii Wojska Polskiego oraz 1 żołnierz II Korpusu Polskiego (Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie). Wśród nich byli: Stanisław Capała (Żarów), Józef Dziedzic (Mrowiny), Władysław Mordasiewicz (Żarów), Wojciech Paluch (Mrowiny), Antoni Święcicki (Żarów), Jerzy Błażej (Łażany), Piotr Czuchrowski (Żarów), Stanisław Hryciuk (Żarów), Józef Blicharz (Pożarzysko).

Józef Dziedzic
1924-2011 (Mrowiny)
Odznaczony Krzyżem Walecznych 5.09.1945
Nr legitymacji 27517

Władysław Mordasiewicz
1920-2008 (Żarów)
Odznaczony Krzyżem Walecznych 6.01.1946
Nr legitymacji 29228

Wojciech Paluch
1913-1973(Mrowiny)
Odznaczony Krzyżem Walecznych 5.09.1945
Nr legitymacji 03745

Antoni Święcicki
1907-1991 (Żarów)
Odznaczony Krzyżem Walecznych 22.07.1946
Nr legitymacji 98/44

Jerzy Błażej
1924-1973 (Łażany)
Odznaczony Krzyżem Walecznych 29.08.1946
Nr legitymacji 119425

Józef Blicharz
1904-1984 (Pożarzysko)
Odznaczony Krzyżem Walecznych 3.11.1973
Nr legitymacji 1079-73-125

Stanisław Capała (Żarów)
Odznaczony Krzyżem Walecznych 5.09.1945
Nr legitymacji 25970

Piotr Czuchrowski
1904-1986 (Żarów)
Odznaczony Krzyżem Walecznych 4.04.1955
Nr legitymacji 18216

Stanisław Hryciuk
1926-2020 (Żarów)
Odznaczony Krzyżem Walecznych 6.02.1970
Nr legitymacji 23235

Zobacz też:
1. Mieszkańcy gminy Żarów uczestnikami Akcji "Burza" w latach 1944-45
2. Partyzanci Batalionów Chłopskich z gminy Żarów
3. Mieszkańcy Gminy Żarów - byli więźniowie niemieckich obozów koncentracyjnych, odznaczeni Krzyżem Oświęcimskim
4. Mieszkańcy gminy Żarów odznaczeni Krzyżem Armii Krajowej 1939-1945
5. Mieszkańcy gminy Żarów odznaczeni Medalem "Zasłużonym na Polu Chwały"
6. Mieszkańcy gminy Żarów odznaczeni brytyjskim i francuskim "Medalem za Wojnę 1939-45"

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.

Źródła i ilustracje:
● Dokumentacja ZBoWiD 1969-1973
● W. Bigoszewska, Polskie ordery i odznaczenia, Warszawa 1989
● S.Oberleitner, Polskie ordery, odznaczenia i niektóre wyróżnienia zaszczytne 1705-1990. t. 1, Zielona Góra 1992
● W. Stela, Polskie ordery i odznaczenia (Vol. I), Warszawa 2008
● Rozporządzenie Rady Obrony Państwa z dnia 11 sierpnia 1920 r. o ustanowieniu Krzyża Walecznych (Dz.U. z 1920 r. nr 87, poz. 572)
● Dekret Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 20 września 1941 r. o zmianie rozporządzenia Rady Obrony Państwa z dnia 11 sierpnia 1920 r. o ustanowieniu „Krzyża Walecznych” (Dz.U.R.P. z 1941 r. Nr 6, poz. 12)
● Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 10 listopada 1992 r. w sprawie opisu, materiału, wymiarów wzorów rysunkowych oraz sposobu i okoliczności noszenia odznak orderów i odznaczeń (Dz.U. z 1992 r. nr 90, poz. 452)
● https://odznaczenia.pl.tl/
● archiwum autora

Opracowanie
Bogdan Mucha