Tajemnice kościoła pw. Wniebowzięcia NMP w Imbramowicach, gm. Żarów, cz. 2

Znak kamieniarski to zgeometryzowany rysunek wyryty celowo za pomocą narzędzia kamieniarskiego na powierzchni obrabianego kamienia budowlanego. Cechą takiego znaku jest jednakowa grubość rytu na całej jego długości. Przekrój z kolei przybierał kształt litery U lub V. Długość rytu ewoluowała w czasie i zmieniała się w zależności od pełnionej funkcji. W starożytnej Grecji oraz Rzymie znaki kamieniarskie osiągały długość nawet 80 cm. W stylu romańskim i wczesnym gotyku, było to z reguły 30-40 cm. Z kolei w XIV i XV wieku znaki kamieniarskie były znacznie krótsze i mierzyły średnio ok. 2-3 cm. W XVII-XVIII-wiecznych budowlach barokowych ich rozmiary zostały zmniejszone do ok. 1,5 cm długości. Znaki kamieniarskie miały szczególnie wielkie znaczenia w budownictwie średniowiecznej Europy. To właśnie wtedy tworzyły się samodzielne warsztaty kamieniarskie z nowymi szkołami, które miały szeroki wpływ na budownictwo zarówno pod względem stylistycznym, terytorialnym oraz administracyjnym. W początkowym okresie wśród kamieniarzy dominowali zakonnicy – Jezuici, Franciszkanie, Dominikanie czy też Karmelici. Pilnie studiowali pisma oraz odbywali podróże po ówczesnym kontynencie. Mieli zatem możliwość poznania różnych technik budowlanych oraz współpracy z lokalnymi rzemieślnikami. W średniowiecznej Polsce szczególnie duży udział przy wznoszeniu budowli sakralnych mieli mieli Cystersi. Świadectwem ich działalności w dobie rozkwitu sztuki romańskiej i gotyckiej, są wspaniałe budowle, z których wymienić można m.in. opactwo w Łęknie (kościół i klasztor budowany w kilku etapach), opactwo w Wąchocku (powstało jako filia opactwa Morimond), opactwo w Sulejowie (w założeniu najstarszy jest kościół pw. św. Tomasza Kantuaryjskiego – trójnawowa bazylika z transeptem, ukończona w 1232 roku), archiopactwo w Jędrzejowie (klasztor ufundowany w 1140 roku, kościół pw. Wniebowzięcia NMP konsekrowany w 1210 roku).

Wraz z rozwojem budownictwa średniowiecznego, większy udział wśród kamieniarzy zyskali ludzie świeccy, którzy zaczęli organizować się w różnego rodzaju bractwa oraz cechy kamieniarskie. To właśnie dziełem tych zespołów były znaki kamieniarskie pozostawiane na wytworach ich codziennej pracy. Wpływ bezpośredni na organizację oraz rozwój pracy średniowiecznych kamieniarzy, miały bez wątpienia prowadzone wówczas wyprawy krzyżowe. Napływ zdobycznego złota i srebra oraz bicie dużej ilości monet, pociągnęło za sobą istotne zmiany w sposobie wynagrodzenia za wykonywaną pracę. Większe zarobki uzyskiwane przez kamieniarzy, dały im możliwość swobodnego wyboru i dostępu do placów budowy w różnych zakątkach ówczesnej Europy. Nie bez znaczenia pozostawały także ambicje, które wiodły kamieniarskich mistrzów w poszukiwaniu wiedzy, pierwowzorów oraz inspiracji do projektowania nowych dzieł. Niejednokrotnie bywało, że pod ich nadzorem było kilka różnych budowli, czasami znacznie od siebie oddalonych. Mobilność w poszukiwaniu pracy, wynagrodzenia oraz samodoskonalenia zawodowego, była więc faktem. Przy okazji licznych podróży kamieniarze nie tylko przekazywali sobie nawzajem wiedzę i umiejętności, ale też zrzeszali się w związki, niejednokrotnie o zasięgu międzynarodowym. Tego rodzaju związki, które popularnie nazywano strzechami, były ich reprezentantem wobec inwestorów. Do innych zadań strzech kamieniarskich należało opiniowanie rezultatów wykonanej pracy, wyrokowanie w sporach i konfliktach oraz nadzór nad odpowiednim poziomem szkolenia nowych kamieniarzy. Wraz z pozytywnym wynikiem egzaminu dyplomowego, absolwentom zawodu kamieniarskiej nadawano własny znak kamieniarski (zw. też gmerkiem), którym odtąd sygnowali swoje wyroby. Znaku takiego nie można było zmieniać. Stanowił on gwarancję wykonanej pracy oraz podstawę w negocjacjach do zapłaty. Wiedzieć trzeba, że każdy znak kamieniarski był opracowany według jednego wzorca dla określonej grupy kamieniarzy. Znaki takie mogły mieć formę geometryczną lub figuralną w postaci liter lub rysunków, które czasami symbolizowały narzędzia.

Znaki ośmiu kamieniarzy z jednego zrzeszenia (jeden wzór znaku), wg J. Skoczylas, M. Szczepaniak 2018, s. 362 

W badaniach nad znakami kamieniarskimi, wyróżniono dotychczas ryty własne przypisane określonym zespołom lub indywidualnym kamieniarzom, architektom lub budowniczym. Wśród nich wyszczególniono jeszcze znaki jako sygnatury całego warsztatu, poszczególnych budowniczych oraz znaki robotników pracujących w systemie akordowym, umieszczane na wyrobach pozbawionych funkcji artystycznej i rzemieślniczej. Umożliwiło to określenie i odtworzenie czasu wznoszenia wielu budowli, kolejności układania elementów architektonicznych i budowlanych a także pochodzenia kamieniarzy pracujących i wędrujących po wielu zakątkach średniowiecznej Europy.

Nie inaczej sprawa wygląda w przypadku kościoła parafialnego pw. Wniebowzięcia NMP w Imbramowicach. Świątynia została wzniesiona jako budowla salowa z prostokątnym dwuprzęsłowym prezbiterium, orientowana z dobudowaną od strony południowej czworoboczną wieżą oraz kaplicą nakrytą neogotyckim sklepieniem gwiaździstym. Istotnym elementem w datowaniu czasu wzniesienia owej budowli jest gotyckie sakramentarium w północnej ścianie, po lewej stronie od ołtarza głównego. Zawiera ono tympanon (ostrołukowe pole nad wnęką) z półplastyczną głową Zbawiciela w nimbie krzyżowym na tle kolistej aureoli. Obramowanie niszy zostało wykute z jednego bloku piaskowca o wymiarach 52 x 98 cm. Prostokątny otwór wnęki i jej ostrołukowy tympanon ujmuje profilowana arkada o zewnętrznym łuku w ośli grzbiet. W polach między aureolą a łukami arkady wyryto dwa znaki kamieniarskie, z których jeden uległ częściowemu zniszczeniu. Pod względem ikonograficznym oraz stylistycznym, bliźniacze podobieństwa do zabytku z Imbramowic, wykazują elementy zawarte w gotyckim sakramentarium z kościoła pw. św. Andrzeja Boboli w Mieczkowie (gm. Kostomłoty, pow. średzki) oraz wykutym w piaskowcu zworniku (pierwotnie z nawy bocznej lub aneksu kościoła pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Chojnowie) ze zbiorów Muzeum Regionalnego w Chojnowie. Dostrzegalna jest tutaj identyczne cech fizjonomiczne wyrzeźbionej głowy Chrystusa oraz sposób opracowania szczegółów, np. partii oczu z nieckowatymi zagłębieniami między powiekami. Różnice w ukształtowaniu bryły, np. głębokość cięcia brody, wynikają ze stopnia plastyczności dzieł dzieł oraz formy aureoli – płaskiej na zabytku z Mieczkowa i Chojnowa, a odrobinę wklęsłej na sakramentarium w Imbramowicach. Nie mniej jednak analogiczne zabytki dla Imbramowic, opatrzone są nieco odmiennym znakiem kamieniarskim, który obecny jest również m.in. na kamiennych dziełach w wystroju prezbiterium kościoła pw. św. Marcina w Jaworze. Wykorzystując jednak przydatność znaków kamieniarskich do ustalania autorstwa, należy przyjąć, że sakramentarium z kościoła w Imbramowicach wykonał kamieniarz, który wykorzystał ten sam wzór znaku co kamieniarz sygnujący dzieła w Mieczkowie, Chojnowie i Jaworze. Obaj kamieniarze posługując się wspólnym językiem artystycznym, kształcili się zapewne równocześnie w jednym środowisku, a później mogli współpracować okazjonalnie. Potwierdzać mogą to relikty wystroju kościoła pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Chojnowie, gdzie na szczątkowo zachowanym wsporniku archiwolt portali północnej kruchty, widnieje znak kamieniarski znany z sakramentarium w Imbramowicach.

Sakramentarium z kościoła pw. Wniebowzięcia NMP w Imbramowicach, fot. B. Mucha

Tympanon sakramentarium. Imbramowice, kościół pw. Wniebowzięcia NMP, fot. S. Stępniewski (1988),
wg. T. Jurkowlaniec 1993, st. 158

Sakramentarium. Mieczków, kościół pw. św. Andrzeja Boboli, fot. S. Stępniewski (1988),
wg T. Jurkowlaniec 1993, s. 153

 Zwornik. Chojnów, Muzeum Regionalne, fot. S. Stępniewski (1988), wg T. Jurkowlaniec 1993, st. 153

Wspornik na emporze. Jawor, kościół pw. św. Marcina, fot. S. Stępniewski (1992),
fot. T. Jurkowlaniec 1993, str. 142

 a) znak kamieniarski na sakramentarium w Imbramowicach (obecny również w kościele pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Chojnowie), b) znak kamieniarski ze wspornika w Jaworze (obecny również w kościele pw. św. Andrzeja Boboli w Mieczkowie)

Dzięki porównaniu motywów roślinnych zdobiących wyżej opisane dzieła do cech reprezentujących chronologicznie rozpoznane rzeźby m.in. ze Schwäbisch Gmünd, Kolonii, Pragi, Ulm, Wrocławia i Niemstowa, wystrój części prezbiterium z kościoła pw. św. Marcina w Jaworze należy datować na lata ok. 1390. Powstanie pozostałych dzieł – sakramentarium z Imbramowic i Mieczkowa oraz zwornik i wspornik z Chojnowa, należy umiejscowić w ćwierćwieczu ok. 1390-1415 roku. Wówczas w farach oraz wiejskich kościołach należących do archidiakonatu legnickiego i średzkiego większego w diecezji wrocławskiej, rzeźbiarze reprezentujący tradycyjną szkołę stylową lat 80. XIV wieku realizowali zlecenia różnych inwestorów. Na niewielkim obszarze księstwa świdnicko-jaworskiego oraz legnickiego, powstawały wówczas portale, tympanon, wsporniki, plwacze - wykonywane podczas prac budowlanych (Jawor, Chojnów) oraz sakramentaria (Imbramowice, Mieczków) – niezależnie od nich. Faktem jest, że skala ówczesnych realizacji dzieł odzwierciedlała rangę budowli oraz możliwości finansowe inwestorów.

Ustalony przedział chronologiczny, w którym wykonano sakramentarium znane z kościoła parafialnego w Imbramowicach, pośrednio datuje czas wzniesienia budowli. Miało to miejsce, kiedy właścicielami wsi byli rycerze von Hundt i to zapewne w ich osobach należy upatrywać fundatorów tej świątyni. Wedle źródeł pisanych w latach 1387-1388 synowie Hansa i Ilzy von Hundt, rycerze Heinrich, Hans i Bernhard (Burchard) sprzedali za 30 grzywien swojemu krewnemu Witche von Hundt 3 grzywny rocznego czynszu w Imbramowicach. Jesienią 1389 roku Heinrich i Bernhard odstąpili kolejne 4 grzywny czynszu Dietrichowi Debischkow. Dwa lata później po uzyskaniu zgody mającej dożywotni zapis matki, bracia Heinrich, Hans i Bernhard sprzedali dobra imbramowickie. Nabył je za sumę 180 grzywien Witche (Nitsche) von Hundt. Jesienią 1393 roku Witche zapisał 20 grzywien rocznego czynszu z dóbr imbramowickich i szczawieńskich kościołowi św. Krzyża we Wrocławiu. Od 1407 roku do przynajmniej 1419 roku jako właściciele Imbramowic występują synowie Witche von Hundt: Hans, Heinz, Nikolas (Nicke), Sigmunda (Siegmunda) i Witche von Hundt. W 1449 roku jeden z działów ziemskich rycerzy von Hundt przeszedł we władanie innego rodu, gdyż Heinz von Hundt sprzedał „Górny Dwór” („Oberhof”) Georgowi von Hof-Schnorbein. Reszta wsi pozostała w posiadaniu rodziny von Hundt.

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.

Zobacz też:
1. Tajemnice kościoła pw. Wniebowzięcia NMP w Imbramowicach, gm. Żarów, cz. 1
2. Ślad po XVI-wiecznej zbrodni z kościoła parafialnego pw. Wniebowzięcia NMP w Imbramowicach
3. Sakrarium z kościoła parafialnego pw. Wniebowzięcia NMP w Imbramowicach
4. Dzwon św. Jadwigi z kościoła parafialnego pw. Wniebowzięcia NMP w Imbramowicach
5. Epitafium Lorenza von Hundt z kościoła parafialnego pw. Wniebowzięcia NMP w Imbramowicach
6. Renesansowa tablica nagrobna rycerza Heinricha von Reichenbach w kościele parafialnym pw. Wniebowzięcia NMP w Imbramowicach

Źródła i ilustracje:
1. T. Jurkowlaniec, Wystrój rzeźbiarski kościoła św. Marcina w Jaworze i dzieła pokrewne na Śląsku, Ikonotheka: prace Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego 9 (1993), s. 123-166
2. T. Ciesielski, Żarów. Historia Miasta i Gminy, Żarów 2006
3. J. Skoczylas, M. Szczepaniak, Znaki kamieniarskie interesującym obiektem badań interdyscyplinarnych, Przegląd Geologiczny, vol. 66, nr 6, 2018, str. 361-391
4. B. Mucha, Tajemnice Ziemi Żarowskiej. Przewodnik po miejscach nieznanych i zapomnianych, Świdnica 2019

Opracowanie
Bogdan Mucha