Złoty dukat odnaleziony w pobliżu Żarowa

W dniu 5 listopada 2022 roku, podczas poszukiwań prowadzonych przez Żarowskie Stowarzyszenie Historyczno-Eksploracyjne „Aureus”, odnaleziona została na obszarze gminy Żarów moneta w postaci tzw. dukata niderlandzkiego. Numizmat będący złotym krążkiem z datą roczną 1837, waży ok. 3,48 g i ma 21 mm średnicy. Z całą pewnością nie należy do popularnych znalezisk na tym terenie. Według wstępnych ustaleń, numizmat wybity został za czasów panowania króla Zjednoczonych Niderlandów Wilhelma VI Oranje-Nassau, suwerennego Księcia Niderlandów w latach 1813-1815, wielkiego księcia Luksemburga w latach 1815-1840 i księcia Limburgii w latach 1839-1840. Czy jednak faktycznie moneta pochodzi z królewskiej mennicy w holenderskim Utrechcie ? A może jest kopią oryginału, która powstała w oddalonym o przeszło 1700 km, carskim Sankt Petersburgu ? Napisano już o okolicznościach odnalezienia owej monety. Dziś warto przybliżyć historię związaną z tym jakże wyjątkowym znaleziskiem na Ziemi Żarowskiej.

W celu rewizji zmian terytorialnych i ustrojowych spowodowanych wybuchem rewolucji francuskiej i wojnami napoleońskimi oraz wypracowania nowych zasad ładu kontynentalnego, zwołana została międzynarodowa konferencja, która w historiografii zwana jest Kongresem Wiedeńskim. Spotkanie przedstawicieli szesnastu państw europejskich, trwało w stolicy monarchii habsburskiej od września 1814 do 9 czerwca 1815 roku. Jego uczestnicy pragnęli stworzyć taki porządek w Europie, który zapewniłby spokój wewnątrz ich państw oraz pokój na zewnątrz. Oparli się na trzech zasadach: restauracji, legitymizmu i równowagi sił. Jednym z terytorialnych postanowień kongresu było połączenie katolickiej Belgii i protestanckiej Holandii w tzw. Królestwo Zjednoczonych Niderlandów. Nowe państwo powstało na terenach byłych Niderlandów Austriackich (dawna Belgia), Republiki Zjednoczonych Prowincji (7 protestanckich prowincji północnych Niderlandów (Holandia, Zelandia, Utrecht, Groningen, Geldria, Overijssel, Fryzja) oraz diecezji Liège (katolicka diecezja belgijska położona we wschodniej części kraju, obejmująca swoim zasięgiem prowincję Liège). W praktyce do Królestwa, należał również Luksemburg – formalnie niezależne księstwo, związane unią personalną. Rząd rezydował w Hadze i Brukseli.

Wilhelm VI Orański (1772-1843)

Władzę w nowo powstałym państwie objął Wilhelm VI (Willem Frederik z domu Oranje-Nassau, ur. 24 sierpnia 1772 r. w Hadze, zm. 12 grudnia 1843 r. w Berlinie). Suwerenny Książę Niderlandów w latach 1813–1815 jako Wilhelm VI, król Zjednoczonych Niderlandów w latach 1815-1830, król Niderlandów w latach 1830-1840, wielki książę Luksemburga w latach 1815–1840 oraz książę Limburgii w latach 1839–1840. Monarcha był synem Wilhelma V Orańskiego i jego żony Wilhelminy. Do 1813 roku nosił tytuł książę Wilhelm VI Orański. W latach 1793–1795 prowadził wojnę z Francją. W 1806 roku wstąpił do wojska pruskiego, a w 1809 roku do austriackiego. Jego nieudolne rządy, faworyzujące protestanckich mieszkańców północnych prowincji, doprowadziły do niezadowolenia i tendencji separatystycznych na katolickich terenach dzisiejszej Belgii, co zakończyło się rewolucją i oderwaniem się tych terenów w 1830 roku (zaakceptowane przez Holendrów w 1839 roku, na konferencji londyńskiej). Wilhelm VI abdykował 7 października 1840 roku na rzecz swojego syna Wilhelma Fryderyka Jerzego Ludwika, który jako Wilhelm II Oranje-Nassau panował do 1849 roku. Rozpad Królestwa Niderlandów zakończyło oderwanie się Wielkiego Księstwa Luksemburg, które uzyskało pełną niepodległość w roku 1867, a w 1890 roku zerwało unię personalną z Holandią.

W latach panowania Wilhelma VI Oranje-Nassau, wybijano następujące nominały monet:

1 Rijksdaalder – srebro (próba 0.8680), waga 28,0780 g, średnica 38,5 mm – lata emisji: 1815-1816

1/2 Cent – miedź, waga 1,9200 g , średnica 16 mm – lata emisji: 1818-1937

1 Cent – miedź, waga 3,8450 g, średnica 22 mm – lata emisji: 1817-1837

5 Cents – srebro (próba 0.5690), waga 0,8460 g, średnica 15 mm – lata emisji: 1818-1928

10 Cents – srebro (próba 0.5690), waga 1,6900 g, średnica 18 mm – lata emisji: 1818-1928

25 Cents – srebro (próba 0.5690), waga 4,2300 g, średnica 21 mm – lata emisji: 1817-1830

1/2 Gulden – srebro (próba 0.8930), waga 5,3800 g, średnica 24 mm – lata emisji: 1818-1930

1 Gulden – srebro (próba 0.8930), waga 10,7660 g, średnica 30 mm – lata emisji: 1818-1837

2 1/2 Gulden – srebro (próba 0.9450), waga 25,0000 g, średnica 38 mm – lata emisji: 1840

3 Gulden – srebro (próba 0.8930), waga 9,2980 g, średnica 40 mm – lata emisji: 1817-1832

5 Gulden – złoto (próba 0.9000), waga 3,3645 g, średnica 18,5 mm – lata emisji: 1826-1827

10 Gulden – złoto (0,9000), waga 6,7290 g, średnica 22,5 mm – lata emisji: 1818-1840

W latach 1815-1840, mennica królewska w holenderskim Utrechcie, wybijała także złotą monetę o nominale 1 Dukata (próba 0,9830), waga ok. 3,5 g, średnica 20,5-21,5 mm. Numizmat powstał pod koniec XVI wieku w północnych Niderlandach. W związku z dominacją handlową miast Zjednoczonych Prowincji był masowo eksportowany do innych krajów. W Polsce opanował rynek pieniężny do końca XVIII wieku. Był swoistym dolarem XVII i XVIII wieku. Awers monety przedstawia stojącego rycerza w hełmie zwieńczonym piórem, w zbroi przepasanej szarfą. W prawej ręce trzyma miecz, w lewej pęk strzał, przewiązany wstęgą. W otoku widoczny jest znak mennicy w Utrechcie i napis: CONCORDIA RES PARVAE CRESCUNT (jest to początek cytatu z „Wojny z Jugurtą” Salustiusza: Concordia res parvae crescunt, discordia vel maximae dilabuntur – Zgodą małe rzeczy wzrastają, niezgodą nawet największe się rozpadają). Za napisem znajduje się pochodnia. Na rewersie znajduje się napis w czterech rzędach: MO[neta] AUR[ea] / REG[nii] BELGII / AD LEGEM / IMPERII (moneta złota Królestwa Niderlandów na stopę cesarską). Określenie „Belgium” w łacinie klasycznej oznaczało Niderlandy. Według źródeł katalogowych w mennicy w Utrechcie wybito łącznie za czasów panowania Wilhelma VI (1815-1840) – 7 901 116 lub 7 904 650 (wg różnych źródeł) egzemplarzy złotych dukatów.

Złoty dukat wybity w 1830 roku w Utrechcie

W latach 1768-1867, dukaty niderlandzkie były potajemnie wybijane także w carskiej mennicy w Sankt Petersburgu. Monety służyły rosyjskiemu urzędowi skarbowemu do finansowania rosyjskich ekspedycji wojskowych oraz niektórych osób przebywających za granicą, a także na pensje dla żołnierzy w garnizonach granicznych. Od drugiej ćwierci XIX wieku, stopniowo zaczęły odgrywać dość znaczącą rolę w rosyjskim wewnętrznym obiegu monetarnym. Znane są dwie odmiany: wzór z lat 1768-1806 i wzór z lat 1818-1867. Ponieważ emisja dukatów w Niderlandach przejściowo ustała w 1849 r., egzemplarze rosyjskie w kolejnych latach wybijano z tak datowanych matryc. Produkcja ustała ostatecznie dopiero w 1867 roku po oficjalnym proteście rządu niderlandzkiego. Według źródeł katalogowych w carskiej Rosji wybito łącznie w latach 1818-1840 (lata panowania Wilhelma VI w Niderlandach) – 12 550 000 egzemplarzy złotych dukatów.

Jak do tej pory nie odnaleziono jeszcze znaków, po których można wiarygodnie odróżnić dukaty rosyjskiej mennicy pierwszego typu (lata 1716-1806) od dukatów niderlandzkich. Jeśli chodzi o dukaty drugiego typu (1818-1867), mają one następujące główne cechy wyróżniające w porównaniu z oryginalnymi dukatami bitymi w Niderlandach:

a) druga i czwarta (po prawej) strzała w ręce rycerza są krótsze od pozostałych
b) wszystkie strzały w ręce rycerza są tej samej długości i wyróżniają się szerokimi grotami
c) końce wstążki, wiązanie strzałek są wygięte pod kątem prostym
d) kciuk lewej dłoni rycerza nie obejmuje pierwszej i drugiej (po prawej) strzały
e) pierwsze trzy fałdy na lewym rękawie są umieszczone w równej odległości od siebie f) pióropusz na hełmie rycerskim jest krótki
g) miecz w dłoni rycerza jest szeroki, kończy się powyżej poziomej kreski znaku mennicy; pióropusz na hełmie jest bujny
h) znak mincerza (stylizowana lilia) ma długi środkowy płatek
i) rękojeść miecza nie ma na końcu kulistego detalu

Złoty dukat wybity w 1837 roku w Sankt Petersburgu

Lata emisji i nakład złotego dukata wybijanego w Utrechcie i Sankt Petersburgu:

1815B – Utrecht (672,910)
1815B – Utrecht (613,620)
1816B – Utrecht (220,570)
1817 – Utrecht (495,110 lub 498,013)
1818 – Utrecht (1,561,407), Sankt Petersburg (1,350,000)
1819 – Utrecht (110,670 lub 111,301)
1820 – Utrecht (10,419)
1821 – Utrecht (15,073)
1822 – Utrecht (11,971)
1824B – Utrecht (~ 8000)
1825 – Utrecht (119,276)
1825B – Utrecht (48,003)
1827 – Utrecht (138,110), Sankt Petersburg (350,000)
1827B – Utrecht (27,032)
1828 – Utrecht (631,800), Sankt Petersburg (1,300,000)
1828B – Utrecht (454,114)
1929/28 – Utrecht (nadkład z 1828 r. – 1,153,100)
1829 – Sankt Petersburg (150,000)
1829B – Utrecht (247,000)
1830B – Utrecht (11,186)
1830 – Sankt Petersburg (2,000,000)
1831/30 – Utrecht (nadkład z 1830 r. – 410,915)
1831 – Sankt Petersburg (1,000,000)
1832 – Sankt Petersburg (1,000,000)
1833 – Utrecht (247,303), Sankt Petersburg (350,000)
1834 – Sankt Petersburg (150,000)
1835 – Sankt Petersburg (650,000)
1836/35 – Utrecht (nadkład z 1835 r. – 235,801)
1836 – Utrecht (235,801), Sankt Petersburg (300,000)
1837 – Sankt Petersburg (1,400,000)
1838 – Sankt Petersburg (1,200,000)
1839 – Utrecht (118,604), Sankt Petersburg (1,350,000)
1840 – Utrecht (103,321)

W świetle powyższych danych źródłowych, stwierdzić należy fakt, iż odnaleziony na obszarze gminy Żarów, złoty dukat z 1837 roku, wybity został w carskiej mennicy w Sankt-Petersburgu. Stanowi zatem rosyjską kopię niderlandzkiego oryginału powstającego w Utrechcie. Zagadką pozostaje natomiast odpowiedź na pytanie w jakich okolicznościach moneta trafiła na Ziemię Żarowską, do kogo należała oraz kiedy została zgubiona.

Złoty dukat odnaleziony na obszarze gminy Żarów. Wybity w 1837 roku w Sankt Petersburgu

Do ciekawostek należy fakt wybijania w Polsce podczas powstania listopadowego w 1831 roku, tzw. dukata powstańczego. 24 marca 1831 roku Bank Polski zlecił Ignacemu Bieńkowskiemu, dyrektorowi mennicy warszawskiej, bicie dukatów na wzór dukata niderlandzkiego. Praktycznie jedyną różnicę stanowił Orzeł umieszczony w miejscu, w którym na oryginalnych monetach widniał znak mennicy w Utrechcie. Celem emisji dukata było pokrycie kosztów zakupu broni na potrzeby powstania. Do produkcji użyto 2400 grzywien złota otrzymanych przez powstańczy Rząd Narodowy z zagranicy oraz ze zbiórek krajowych. Moneta ważyła 3,46 grama i miała średnicę 21,4 mm. Łącznie wybito 163 205 dukatów powstańczych, z tego prawdopodobnie 858 w 1832 roku, ale antydatowanych na poprzedni rok. Znane są trzy typy dukata powstańczego: z kropką przed pochodnią (na awersie na lewo od głowy rycerza), bez kropki i z kropką za pochodnią. Złoty dukat Powstania Listopadowego z 1831 roku był ostatnim polskim dukatem i jedyną w pełni polską złotą monetą wybita w okresie zaborów.

Złoty tzw. dukat powstańczy. Wybity w 1831 roku w Polsce

Dotychczasowe opracowania poświęcone zagadnieniom numizmatyki:

Część 1: Srebrne talary Habsburgów i Hohenzollernów
Część 2: Grosze praskie
Część 3: Srebrne brakteaty
Część 4: Monety Cesarstwa Niemiec 1871-1918
Część 5: Monety Republiki Weimarskiej 1919-1933
Część 6: Monety III Rzeszy 1933-1945
Część 7: Monety Fryderyka Wilhelma IV 1840-1861
Część 8: Złote monety cesarza Leopolda I Habsburga
Część 9: Srebrny halerz legnicki z Wierzbnej
Część 10: Srebrne kwartniki Piastów śląskich
Część 11: Monety okolicznościowe obiegowe Republiki Weimarskiej 1925-1933
Część 12: Srebrne krajcary cesarza Leopolda I Habsburga
Część 13: Srebrne i złote monety cesarza Wilhelma II Hohenzollerna
Część 14: Monety Fryderyka Wilhelma II 1786-1797 
Część 15: Monety króla pruskiego Fryderyka II
Część 16: Monety cesarza Józefa I Habsburga
Część 17: Monety cesarza Wilhelma I Hohenzollerna
Część 18: Monety Fryderyka Wilhelma III Pruskiego (1797-1840)
Część 19: Monety cesarza Fryderyka III Hohenzollerna
Część 20: Monety cesarza Karola VI Habsburga
Część 21: Złote monety króla Fryderyka Wilhelma IV
Część 22: Monety okolicznościowe cesarza Wilhelma II Hohenzollerna
Część 23: Węgierskie złote guldeny
"Obol zmarłego" - obyczaj praktykowany w XV-XVII wieku na cmentarzu przykościelnym w Wierzbnej

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.

Źródła i ilustracje
● Journal of The Russian Numismatic Society - issue Number 8, September 1982
● Journal of The Russian Numismatic Society - issue Number 66, Summer 1998
● W. Dobrzycki, Epoka Kongresu Wiedeńskiego i Świętego Przymierza 1815-1870, Warszawa 2009
● R.V. en Janneke Weijermars, Taal, cultuurbeleid en natievorming onder Willem I, Brussel 2011
● J. Koch, Koning Willem I 1772-1843, Amsterdam 2013
● Krause Standard Catalog of World Coins, 1801-1900, 8th Edition
● https://www.coinshome.net/
● http://www.worldofcoins.eu/f
● https://pl.wikipedia.org/wiki/
● https://www.skarbnicanarodowa.pl/
● https://en.numista.com/

Opracowanie
Bogdan Mucha